Trudno
dziś dociec, co w istocie było przyczyną zmian historycznych nazw ulic, placów,
skwerów. Może zaważyły na tym jakieś szczególne względy, a może były to tylko nie
do końca przemyślane czyjeś decyzje. Faktem jest, iż istniały w tym względzie dwie
jakby tendencje: pierwsza polegała na całkowitym zniesieniu nazwy ulicy z planu miasta;
druga - jedynie na przeniesieniu nazwy na inną ulicę, a w miejsce poprzedniej pojawiała
się zupełnie inna. Tak było ze wspomnianą w poprzednim rozdziale ulicą Wrocławską.
Dzisiejszą ulicę Wrocławską a historyczną dzieli odległość
przeszło kilometra i kilkudziesięciominutowy spacer, poczynając od skraju miasta na
wysokości dworca PKS, przez ulicę Górnośląską, Rogatkę i część ulicy
Śródmiejskiej, a kończąc na moście Kamiennym. Między tym właśnie mostem a
historycznym rynkiem rozciągała się od czasów najdawniejszych jedna z dwu
najważniejszych ulic, świadcząca swą nazwą o odwiecznych powiązaniach Polski ze
Śląskiem, nawet wtedy, gdy Wrocław znajdował się poza granicami kraju.
Dostępu do miasta od tej strony w czasach średniowiecznych strzegła
Brama Wrocławska, srodze ufortyfikowana, ze zwodzonym mostem. Po przebyciu jej wędrowiec
znajdował się pomiędzy - im bliżej rynku tym gęściej ustawionymi - domami zamożnych
mieszczan, ważniejszych mistrzów rzemieślniczych i obrotnych kupców.
Długi czas przeważała na niej zabudowa drewniana. Nawet Albin
Fontana, wielokrotnie już wspomniany Italczyk, budowniczy jezuickiego kolegium w Kaliszu,
kiedy stał się obywatelem miasta, miał na Wrocławskiej dom także drewniany.
Z biegiem lat przybywało jednak na niej domów murowanych. Ulica, do
dziś ciasna, a niegdyś gęsto zabudowana domami z licznymi oficynami, stajniami,
dobudówkami, drewniakami i inną lichotą na tyłach, łatwo i często padała pastwą
pożarów. Niszczona - stale się odbudowywała. Lustracja z 1778 r., kiedy miasto dawno
już miało za sobą okres rozkwitu, wymienia na niej tylko dwa puste place, w tym jeden
sławnego Podbowicza, członka znanej i szeroko rozsiadłej w mieście familii. Kilka lat
później liczyła Wrocławska 10 domów murowanych, 11 drewnianych i nadal dwa puste
place. Tuż przed wielkim pożarem znajdowało się na niej 13 domów murowanych, nadal
jednak aż 18 drewnianych, ale nie było już na niej tzw. "pustek". To
właśnie na Wrocławskiej zaczął się ten straszliwy pożar. Przyczyną był
nieopatrznie zostawiony w drewnianej stajni ogarek świecy, koło kamienicy Dymitrów,
mającej na facjacie pięknie wymalowany obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Święty
obraz nie ustrzegł przed nieszczęściem. Ogień przerzucił się na sąsiednią,
narożną kamienicę Niewierskich, a stąd na rynek i drewnianą, zatłoczoną dzielnicę
żydowską. Spłonął rynek i ratusz, w ruinie legło prawie całe miasto. Na
Wrocławskiej ogień zniszczył 29 domów, ocalało tylko 10 w różnym stopniu
uszkodzonych, w tym 4 stanowiące własność franciszkanów. Uważny czytelnik szybko
spostrzeże, że liczba domów po pożarze jest większa niż w spisie sporządzonym przed
klęską. Nie pierwsza to nieścisłość dawnej sprawozdawczości, której przyczyny
trudno dociec. Być może policzono po pożarze także jakieś oficyny czy budynki
stojące w głębi posesji. Jakkolwiek by jednak liczyć, w ruinie legło prawie 2/3
substancji mieszkaniowej.
Potem przyszły czasy pruskie i wśród nazwisk osiadłych tu od lat
mieszkańców, szczególnie rzemieślników, pojawiły się obco brzmiące. Ich liczba
znacznie się powiększyła w okresie Królestwa Polskiego, kiedy sprowadzono licznych
cudzoziemskich fachowców wszelkich rękodzieł dla tworzącego się przemysłu.
Nim jednak nastało Królestwo, ulica przeżywała różne wzloty i
upadki burzliwego okresu napoleońskiego. Widziała uroczyste wjazdy różnych gości:
wodza naczelnego wojsk Księstwa księcia Józefa Poniatowskiego; generała Zajączka -
dowódcę tworzonej Legii (czyli dywizji) kaliskiej i generała Fiszera - szefa jej
sztabu; księcia warszawskiego i króla saskiego w jednej osobie - Fryderyka Augusta brata
Napoleona a króla Westfalii Hieronima, dowódcę skrzydła Wielkiej Armii szykującej
się do pochodu na Rosję, a z nim całą wielką i barwną świtę towarzyszących mu
generałów i dostojników dworu francuskiego. Widziała też ulica odwrót jej
żałosnych resztek i zobaczyła zwycięzcę - cara Aleksandra I, który w 1813 r.
spotkał się w naszym mieście ze swym sprzymierzeńcem królem Prus.
Więcej informacji o ulicy posiadamy z późniejszych czasów. Przed
1820 r. dom pod numerem 187 wraz z apteką był w posiadaniu Jana Henkiela, a w 1821 r.
przejęła aptekę wdowa po Henkielu - Julianna i wydzierżawiła ją Janowi
Rochlińskiernu z Warszawy. Po jej śmierci spadkobiercy odprzedali aptekę wraz z domem
Bogumiłowi Jenszowi, poprzednio aptekarzowi z Jarocina. W 1871 r. choć stary Jensz
jeszcze żył, aptekę prowadzili jego synowie Julian i Adolf. Potem posiadał ją Rygier,
a od 1888 r. Stanisław Wołoszyński, choć apteka nadal uparcie nazywana była
"apteką Jenszów". Przed pierwszą wojną światową apteka, już H.
Makarczyńskiego i M. Sydora, znacznie poszerzyła asortyment, głównie o środki
techniczne. W pierwszej ćwierci ubiegłego wieku, w wynajętym na ten cel prywatnym
domu, mieścił się na ulicy Wrocławskiej Urząd Konsumpcyjny. Kupiec starozakonny
Abraham Nelken reklamował posiadane na składzie doskonałe cytryny po 60 groszy
sztuka, namawiając usilnie do zakupu od razu większej ilości. Sprzedawali na
licytacji kamienicę z zabudowaniami zatylnymi. spadkobiercy Salikowiczów ,
żądając za nią 19.033 złotych i pół grosza. Ogłaszał się też nowo osiadły
złotnik i jubiler Johan Schingele, który sprzedawał swe wyroby w dużym wyborze, ale i
przyjmował różne obstalunki, które w gustownym i modnyrn kształcie odrabiać
deklarował. W 1823 r. pani Józefa Bobrowa, mieszkająca w miejscu przyzwoitym, w domu
Pana Sidorowskiego ogłaszała, że przyjmują na stancję oficjalistów lub
Studentów, za mierną cenę pieniężną. Dwadzieścia lat później, za zgodą władz
szkolnych Henryk de Deybel (mieszkający w domu siodlarza Kaja) otworzył instytut
prywatny naukowy płci męskiej przygotowujący uczniów chcących się dostać do
Gimnazjum lub Szkoły Obwodowej. Majster Professyi Szewskiej Józef Fitterer
przeniósł się tu z Warszawskiej i ogłaszał swe usługi różnej wybornej roboty
Męskiej. Żyd Dinte reklamował się jako introligator, a Ludwika Jonas jako
akuszerka.
W latach czterdziestych w domu pani Ejzelin reklamował się Teodor
Willnow z Berlina jako Malarz Portretowy i Daguerotypista, robiąc wszelkie portrety
nadzwyczaj podobne rnetodą pana Daguera uzupełniane własnym kunsztem. W tym samym
roku, w domu pod numerem 174 Wolf Saks optykus, zajmował się szlifowaniem
wszelkich szkieł optycznych. jak: okulary, monokle, lorynetki, mikroskopy, peryskopy
itp.. Pan T. Vollert,
"Rękawicznik i Bandarzysta, oferował przedmioty od passów
dla Rypturzystów do "innych rzeczy do wygody służących, jak poduszki, spodnie
i rękawiczki jelonkowe, a także długie i krótkie rękawiczki wyglansowane do
nadchodzącego karnawału. Listę tych ogłoszeń z ubiegłego wieku zamyka
"Dzwonolej Mosiężnik W. Richter", który za umiarkowaną cenę oferował na
sprzedaż bogaty wybór różnych dzwonów kościelnych, zegarowych i dzwonków
dźwięcznie nastrojonych, jak również sikawek ogniowych i ogrodowych paryskich
patentowanych - sztuka po rb. 4.
Znacznie więcej informacji, dzięki "Kaliszaninowi",
pochodzi z ostatnich trzydziestu lat minionego stulecia. Wiemy więc, że w 1871 r., obok
księgarni Juliusza Mittwocha (działającej od 1863 r., znanej z fortepianu, na którym
kupujący nuty mógł sobie przegrać), otworzono na Wrocławskiej drugą księgarnię
Jakuba Fingerhutha. Firma Fingerhuth była w Kaliszu dobrze znana. Istniała 0d 1859 r.
jako zakład. fotograficzny i sklep galanterii, prowadzona we własnym domu przez S.
Fingerhutha, zmarłego w 1874 r. Spadek po nim przejął syn księgarza. Tata
Fingerhuth, mający zakład w rynku, przeniósł go w 1871 r. na Wrocławską, gdzie
wybudował specjalną "altanę" do zdjęć, ulepszył laboratorium, pozwalające
tu wykonać zdjęcia na porcelanie i szkle. W tym samym roku Jakub Fingerhuth - syn,
otworzył koło mostu Kamiennego czwartą w mieście księgarnię - po Hurtigu i
Grabowskim na Toruńskiej i Mittwochu na tej ulicy Księgarnia miała czytelnię polską i
niemiecką, prowadziła prenumeratę pism krajowych i zagranicznych, sprzedawała
materiały piśmienne oraz prowadziła ekspedycję gazet, sprzedaż tytoniu i cygar,
herbaty i galanterii. Firma ta występowała jako spółka Fingerhuth i Lubelski
, a od jesieni 1879 r. już jako J Lubelski.
W 1871 r. otwarto przy Wrocławskiej pierwszą na niej cukiernię K.
Hildebrandta. Firma była stara, działała najpierw w rynku, gdzie ustąpiła miejsca
składowi win A. Heinsa, później przeniosła się na Łazienną do domu Blocha. Karol
Hildebranat prowadził firmę przez 11 lat i w 1882 r. sprzedał cukiernię K. Frankemu,
który lokal wyrestaurował i znacznie powiększył. Obok tak poważnych firm były na tej
ulicy i mniej poważne "przedsiębiorstwa, jak ganiona w Kaliszaninie tzw.
loteria bez przegranej, gdzie przy kapeli złożonej z trzech Żydów, w brudnej
izbie i tłoku wszelka biedota, żołnierze i uczniowie naciągani byli w głupi a
bezwzględny sposób. Gazeta żądała usunięcia tego procederu.
Ulica tętniła życiem. Pan F. Arndt polecał mieszkańcom znakomite
piwo z kaliskiego browaru Weigta. W domu pana (pani?) Gross zamieszkały tam
pieczętarz L. Skórnik zachwalał swe wyroby. Z kolei w domu cukiernika
Hildebrandta bracia Król, muzycy dobrze znani w Kaliszu i jego okolicy tak oto
ogłaszali swe umiejętności: Nasz komplet tak pod względem muzycznego uzdolnienia,
jak i odpowiedniej liczby osób, znany jest Szan. Publiczności i z chlubą to wyznajemy
zaszczycany Jej względami. Zespół grywał w cukierni parkowej i na licznych zabawach
i balach w mieście.
Cały ten barwny i ruchliwy, bardzo różnorodny i żywy świat ulicy
Wrocławskiej w sierpniu 1914 r. legł w gruzach. Nie ostał się na niej ani jeden cały
dom. Odbudowa zaś przychodziła z ogromnym trudem, choć wbrew pozorom postępowała
stosunkowo szybko. Wśród ruin zawalających ulicę i usuwanych intensywnie przez
roboty miejskie, od 1916 r. powstawały pierwsze domy, a w nich reklamowały się
nowe już firmy. W 1920 r. rozpoczął pracę zakład fotograficzny "Czary",
prowadzony przez uzdolnionego fotografistę z Warszawy. Rok później ogłaszała
się już, znana przez cały okres międzywojenny, firma A. Ulrycha, oferująca swym
starym i wypróbowanym klientom doskonałe wina, wódki, koniaki, delikatesy i towary
kolonialne. Na rogu ulicy św. Stanisława usadowiła się także znana firma Radio
T. Malanowskiego, polecająca wielki wybór radioodbiorników, głośników, akumulatorów
- słowem najmodniejszego wówczas sprzętu radiowego.
Na Wrocławskiej mieściła się także w okresie międzywojennym firma
Cecylia, sprzedająca stroje gimnastyczne, "koszulki futbolowe", mundury
harcerskie i gumowe płaszcze, wówczas arcymodne.
I znów wszystko się skończyło w 1939 r. Zniknęły żydowskie
firmy, wysiedlono i wydziedziczono Polaków, a ulica przybrała charakter "Nur für
Deutsche".
Po wyzwoleniu nie powróciła już do swego dawnego charakteru, choć w
dalszym ciągu była ona częścią starego kaliskiego deptaka, czyli trasy
Ratusz-Rogatka.(...) Zmianą, która istotnie wyszła ulicy na dobre było wyeliminowanie
niemal całkowicie ruchu kołowego. Dziś ulica przyciąga bibliofilów i czytelników do
dwóch księgarń - Literackiej, prowadzonej od lat przez panią Halinę Biesiadę, oraz
Naukowo-Technicznej, kierowanej przez jeszcze bardziej znaną panią Barbarę Majchrzak.
Przychodzą na ulicę także filateliści zaopatrujący się w swoim sklepie w najnowsze
znaczki. (...)