Słynął ongiś Kalisz piwem, trunkiem niezbyt mocnym acz smakowitym.
Zasługa to ponoć Ludgardy, żony Przemysła II, która podczas którejś wizyty w
Kaliszu zachęciła mieszczan, aby spróbowali swych sil w piwowarskim fachu. Nie trzeba
ich było zresztą do tego długo namawiać. Darzyli bowiem swą księżnę miłościwą
wielką. W krótkim czasie spostrzegli też, że piwo choć trunek nie najdroższy, to
jednak dzięki ogromnemu na niego popytowi szybko ich kiesę brzęczącą monetą nabić
może. Kolejne przywileje królewskie zezwoliły im na wyrób piwa bez żadnych
dodatkowych opłat, a także na propinację, czyli szynkowanie w piwnicy ratuszowej
znanych piw wrocławskich i gdańskich, a ustawa cechowa już w XVII w . zakazywała
przywozu piwa i gorzałki do miasta również szlachcie i klerowi. Mimo tych wszystkich
praw, przywilejów i nadań, mieli kaliscy piwowarzy konkurencję, a były nią
"siły nieczyste" i... Kościół. Z pierwszymi jakoś sobie jeszcze można
było poradzić. Karanie czarownic za "psowanie piwa" było na porządku
dziennym, a kary bywały ciężkie, aż do spalenia winowajczyń na stosie włącznie.
Gorzej było z konkurencją kościelną, ponieważ braciszkowie zakonni, a co ciekawsze,
nawet i bogobojne zakonnice, praktycznie bez żadnych ograniczeń wyrabiali piwo, nie
licząc alembików gorzałki. Duchowni nie płacili, w przeciwieństwie do świeckich
obywateli, "czopowego", czyli podatku od trunków. Przybywało więc piwa w
ilościach ogromnych. W 1774 r. kanonicy lateraneńscy wyprodukowali 437 garnców piwa,
kanonicy de Saxia, zgromadzeni przy szpitalu św. Ducha - 133 garnce, kanonicy kolegiaty
kaliskiej - 237 garnców, franciszkanki - 132 garnce, bernardyni natomiast rozbrajająco
stwierdzili, że nie wiedzą, ile produkują piwa, a reformaci wytłumaczyli się, że
mając klasztor na przedmieściu jurysdykcji miejskiej nie podlegają i żadnych opłat
ponosić nie będą.
A były to czasy kiedy browary, a jeszcze liczniejsze szynki, gospody i
karczmy ciasno obsiadły ulice małego przecież wtedy Kalisza. Był to bowiem w istocie
"złoty interes". W XVII i XVIII w. piwowarzy stanowili najsilniejszy cech, a
ich przedstawiciele, obok piekarzy, kupców i rzeźników, zajmowali poczesne miejsce we
władzach miasta. Jeden z nich, zmarły w 1777 r. Kazimierz Podbodowicz był wówczas
chyba najbogatszym mieszkańcem Kalisza, skoro po swojej śmierci zostawił 6 kamienic, 2
domy, 3 browary, 1 plac pod budowę, a ponadto 28 świń i 5 krów. On też zostawszy
"królem kurkowych", która to godność zwalniała od podatków, pomawiany
był przez współczesnych, iż nie przez ołowianą, ale przez srebrną, albo i nawet
złotą kulę, tytuł ten "wystrzelał".
W latach 1680-1775 trzykrotnie wzrosła w mieście produkcja piwa, ale
też dziewięciokrotnie wódki. Tę ostatnią "palili garncem" właściciele
szynków, a nawet krawcy i piekarze. Browary i słodownie zlokalizowane były w środku
miasta - w rynku, na ulicy św. Stanisława lub pod murami miasta. Opis Kalisza z 1778 r.
mówi, że od bramy Łaziennej ku klasztorowi franciszkanów tyle było mielcuchów, że
nawet w jednym miejscu zamiast muru miejskiego był... parkan od mielcucha.
I tu rzecz ciekawa. Choć tyle było piwowarskich warsztatów, choć
tyle znaczył sam cech i jego przedstawiciele, na planie miasta z 1785 r., ze
"złotego wieku" miejscowego piwowarstwa - ulicy Browarnej, czy innej nazwy z
piwowarskim fachem się kojarzącej, nie było. Nie wiadomo, czy był to wynik błędu
popełnionego przez nieznanego kopistę, czy też istotnie taka ulica nie istniała.
Cokolwiek jednak byśmy na ten temat powiedzieli, "ulica piwowarów" - Browarna
- pojawiła się w Kaliszu dopiero w połowie ubiegłego wieku. Wówczas, niestety, fach
piwowarski błyszczał już blaskiem mocno przyćmionym. Miejsce wielu cechowych mistrzów
zajmować zaczęły wówczas dwa przemysłowe browary: Trąbczyńskiego w Tyńcu i
potentata tej branży - Daniela Weigta, posiadacza dwóch browarów w mieście i jednego w
tymże Tyńcu. Pozostałe zaś browary znalazły się daleko od dzisiejszej Browarnej.
Nazwa tej ulicy pojawiła się, jak wspomnieliśmy wyżej, bardzo
późno i oznaczała ulicę dwukrotnie dłuższą od dzisiejszej. Wiodła bowiem ona od
ulicy Sukienniczej i zakręcała wzdłuż dzisiejszego Domu Rzemiosł (dawna ulica
Poprzeczna), aby przez dzisiejszą Kadecką dojść do Łaziennej. Odcinek ulicy wzdłuż
Domu Rzemiosł miał zwartą zabudowę od strony parku, a budynki sięgały skręcającej
tu Prosny.
Wyjaśnienie to jest potrzebne, bowiem w tej części ulicy, u jej
wylotu do parku, zwanej, jak pamiętamy Szkocką, mamy pewien ślad po browarze. Oto w
ogłoszeniu z 1829 r. o sprzedaży posesji po zmarłym Józefie Kosteckim wymienia się
dwa domy, przy czym pierwszy "z mielcuchem, browarem, suszarnią, stayniami i
wozowniami... nad rzeką Prosną, naydogodniey dla Fabrykantów położony...". Jest
więc browar, choć ulica jeszcze Szkocka.
W dziesięć lat później inne ogłoszenie po raz pierwszy wymienia
ulicę o nazwie "Piwowarska", na której, po bankructwie garbarza Semelmanna,
zlicytowano kamienicę murowaną, piętrową i garbarnię z pruskiego muru pod gontem,
takąż stajnię i wozownię "przy starym murze miasta Kalisza". W garbarni
były "statki do garbowania służące jako to Maszyna do tarcia kory, drybusy i
inne...". Tak więc tym razem jest już Piwowarska, ale zamiast browaru jest...
garbarnia.
Nie znaczy to wcale, że na Browarnej nie było piwa. A jakże!
Produkować nie produkowano, ale za to raczono się nim obficie; innymi bardziej
szlachetnymi i mocnymi trunkami takie. Szczególnie słynny był dom na rogu Sukienniczej,
od figurki na nadprożu zwany "Pod Krakusem" , w którym w latach
siedemdziesiątych mieściła się znana restauracja Marcelego Gwiazdy , gdzie oprócz
zacnych trunków serwowano ryby i kawior "sprowadzone wprost z Moskwy". W domu
Kachelskich zaś najpierw Stanisław Rodenthal handlował winem, głównie węgierskim i
francuskim ("szef poleca PT Publiczności "zieleniaczek" i
"węgierskie miody"), a po nim otworzył tu w 1876 r. "bawarię" pod
nazwą "Bufet Warszawski" niejaki pan J. Kaliski. Bliżej rzeki był ogródek
Echausta, później Kubickiego, gdzie przy jadle i trunkach słuchało się muzyki i
oglądało "występy artystyczne", takie jak "Człowiek bez kości"
czy "Zespół gimnastyków Drzewieckich" Z Innych zakładów pośrednio
związanych z trunkami, a mieszczących się przy tej ulicy. wymienić należy
"fabrykę" Ludwika Kleczewskiego, produkującego korki i szpunty do beczek.
Ale handlowano tu nie tylko alkoholem. Mieli tu bowiem swe siedziby
meblarze. Znana była w mieście firma G.W Adama, będąca dużym magazynem mebli i
składem luster. Po śmierci Moksza - meblarza, który wysyłał swe wyroby za granicę,
była to najpoważniejsza firma w tej branży. W 1876 r. doszedł nowy magazyn mebli i
luster pod firmą "J. Müller i S-ka". Była to rzeczywiście spółka
rzemieślników , ale po roku rozwiązała się i zakład Müllera znacznie podupadł. W
początkach naszego wieku był tu też zakład Abrama Rubina, mieszczący się w domu
Reina a wyrabiający węgle drzewne do samowarów i żelazek.
Aż przyszedł sierpień 1914 r. i Browarna podzieliła los
śródmieścia. Po odbudowie zmienił się jej wygląd. Zniknęły wszystkie domy
biegnące lukiem od dzisiejszego wylotu ulicy przy parku do Kadeckiej. Otworzył się w
ten sposób widok na park. Jedyną pierzeję dawnej części ulicy tworzy dziś Dom
Rzemiosł. Wydzielono koniec dawnej ulicy łączącej się z Łazienną i nazwano go,
jakże słusznie, Kadecką od mieszkających opodal w XIX w. nauczycieli kaliskiego
Korpusu Kadetów. Tak więc po pierwszej wojnie światowej straciła Browarna ponad
połowę swej dawnej długości. Odbiło się to na znaczeniu ulicy. Owszem, jeszcze w
czasie wojny w jednym z odbudowanych tu domów , były pracownik znanego a wtedy jeszcze
zniszczonego hotelu "Europa". Józef Kursa otworzył kawiarnię pod nazwą
"Gastronomia". Także znana firma kuśnierska J. Bigeleisena nie mogąc się
doczekać odbudowy rynku, przeniosła się na Browarną. Ale była to tylko chwilowa
koniunktura. Stopniowo ulica przycichała. Mało było tu handlu, także rzemiosło jakby
przestało się nią interesować. Chociaż niezupełnie. W naszych już czasach
rzemieślnicy dostawili do swego domu skrzydło na końcu Browarnej, przeznaczając je na
biura Cechu Rzemiosł Różnych. Z drugiej strony przybył jeszcze nowy blok mieszkalny z
przychodnią lekarską. I to wszystko.
Po chmielu, mielcuchach i barach nie pozostało nic. Straciła Browarna
swe piwo, stracili kaliszanie swój trunek. Dziś nie tylko na Browarnej daremnie szukać
tego "złocistego napoju z białą grzywą". W samym Kaliszu nie znajdziesz
Czytelniku żadnego browaru, a piwo sprowadzane z pobliskiego Ostrowa Wielkopolskiego
naprawdę niewiele ma wspólnego z tym, do wyrobu którego tak mocno zachęcała księżna
Ludgarda i z którego słynął ongiś Kalisz. A może to wina którejś z czarownic...?