POWSTANIE MUZEUM I JEGO ORGANIZACJA.

Budynek Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku

W 1997 r. minęło pięć lat działalności Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku ­ jako państwowej instytucji kultury prowadzonej i nadzorowanej przez Wojewodę Kaliskiego. Początki jednak Muzeum sięgają przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kiedy to grono muzealników, naukowców, architektów wraz z prof. dr hab. Wojciechem Kalinowskim - Dyrektorem Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Bożeną Woźniak - Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kaliszu łącznie z Ministerstwem Kultury i Sztuki zdecydowało o restauracji imponującego gmachu manufaktury A. G. Fiedlera wzniesionego w Opatówku w latach 1824-1826 .

Ten jedyny istniejący jeszcze w Europie budowlany kompleks przemysłowy z początku wieku XIX, wykorzystywany po 1945 r. na magazyny, tkalnie, przędzalnie, punkt skupu ogrodniczo-pszczelarski, a nawet mieszkania lokatorskie, przedstawiał stan opłakany, a pożar części północnej w roku 1969 zamienił obiekt w ruinę. Ratunek nadszedł w ostatniej chwili. 2 stycznia 1981 r. Naczelnik Gminy Opatówek, Jerzy Lisiak, powołał Muzeum Historii Przemysłu, którego siedzibą została zdewastowana manufaktura Fiedlerów, a dyrektorem historyk sztuki, kustosz mu­zealny mgr Roman Hauk. Rozpoczął się dziesięcioletni okres wytężonych prac re­montowych, które tak wspomina dyrektor Hauk:

... „Najtrudniejsze i najniebezpieczniejsze były prace odkrywkowo ziemne (w gruncie bagiennym z podchodzącą wodą i kurzawką) oraz zabezpieczające mury m.in. w części wypalonej, w której położono również ławę fundamentową. /.../ Usunięto ogrom zagrzybiałego muru i zmurszałej cegły. W trakcie prac przy szybie windowym i kotłowni odsłonięto dębowe pale wbite w bagienne podłoże, /.../szereg kanałów, którymi doprowadzano wodę, /.../ pięć studzienek, /.../znaleziono zarys rozebranej bramy wschodniej, bielnika wraz z farbiarnią. Dokonano wstępnej inwentaryzacji pomieszczeń dawnego folusza, ślusarni, suszarni, wozowni oraz dobudowanego w latach 1827-28 ciągu manufaktury od strony północnej. Odrestaurowano budynek przylegający do skrzydła wschodniego, wybudowano w miejsce zniszczonej, nową kotłownię, a za siłownią - magazyn paliwowy. Całość terenu przyznanego Muzeum ogrodzono klasycystycznym murem z bramą wjazdową i furtą. Pięć kondygnacji w drewnie przeznaczonych na sale ekspozycyjne oczyszczono /.../ do naturalnej struktury uzupełniając końcówki belek, /.../ Nabito nową podłogę, założono urządzenia przeciwpożarowe i przeciwwłamaniowe. W całym gmachu zainstalowano sieć ogrzewczą, wodną, instalację elektryczną. Starannie wykończono wnętrza zachowując historyczne detale: żelazne drzwi, klatkę schodową, sklepienia, rozkład sal...". Odrestaurowane skrzydła posiadają kubaturę 16 532 m , z czego powierzchnia ekspozycyjna na pięciu kondygnacjach wynosi 1862,71m.

Równolegle z pracami remontowymi prowadzono kwerendy w zakładach przemysłowych, rzemieślniczych, magazynach, złomowiskach, a także u osób prywatnych w celu pozyskania eksponatów: historycznych maszyn, urządzeń, zabytkowych narzędzi, wyrobów, archiwalnych dokumentów, instrumentów (pianin i fortepianów). Badaniami objęto obszar dawnego, utworzonego po 1815 r., województwa kalis­kiego, to jest kilkanaście współczesnych powiatów. Większość uzyskanych eksponatów stanowiły darowizny (zakłady ochoczo i z niekłamaną ulgą pozbywały się wycofanego parku maszynowego), część zakupy i depozyty. Zbiory powiększały się szybko, trwała ich naprawa, renowacja i konserwacja.

Postęp prac remontowych, rozmach działań nielicznej kadry z dyrektorem Haukiem na czele, jak również zakres prowadzonych badań wykraczających poza granice gminy i województwa oraz, co było istotne, wysokie koszty utrzymania Muzeum w Opatówku zadecydowały o zmianie jego statusu organizacyjnego. Wojewoda Kaliski Eugeniusz Małecki zarządzeniem z 9 grudnia 1991 r. utworzył muzeum państwowe, a gmach wraz z działką przeszedł na własność Skarbu Państwa.

W Muzeum utworzono działy: Historii Przemysłu, Techniki, Technologii i Organizacji Produkcji, Wyrobów Przemysłowych XIX-XX wieku, Fortepianów i Historii Instrumentarium, Konserwatorski, Naukowo-Oświatowy, Głównego Inwentaryzatora, Administracyjno-Gospodarczy oraz Bibliotekę Naukową. 11 grudnia 1991 r., po dziesięcioletnim okresie prac remontowych, oddano obiekt do użytku oraz otwarto pierwszą stałą ekspozycję. Kolejne powstawały w 1992,1993 i 1996 r.

Muzeum posiada dwie pracownie konserwacji w metalu i drewnie, które dokonują renowacji, restauracji i konserwacji eksponatów - maszyn, mebli, narzędzi oraz świadczą odpłatne usługi dla osób i instytucji. Renowacji pianin i fortepianów dokonuje się w Fabryce „CALISIA" pod naukowym kierunkiem specjalisty do spraw instrumentarium, prof. dr hab. Beniamina Vogla.

Corocznie zbiory Muzeum powiększają się o nowe eksponaty. Powstała jedyna w Polsce kolekcja koronek i haftów przemysłowych, tworzy się kolejną stałą ekspozycję Tkanin Drukowanych (maszyny moleterskie, winiety drukarskie, druki na tkaninie); o nowe instrumenty powiększyła się kolekcja fortepianów. W 1997 r. Rada Gminy Opatówek przekazała Muzeum zachodnie skrzydło manufaktury (1506,4 m ) wraz z działką, w którym, po dokonaniu niezbędnych prac konserwatorskich, zorganizowana zostanie Wojewódzka Składnica Zabytków Ruchomych Techniki. Zakończyło to działania kompleksowego odtworzenia dla celów nauko­wych i historycznych dziewiętnastowiecznego zespołu architektury przemysłowej.

3. WYSTAWY STAŁE

W omawianym okresie w Muzeum funkcjonowało 5 wystaw stałych. Są to:

-  XIX - wieczne napędy, wynalazcy, pracujące maszyny (1992). W przyziemiu, wśród eksponatów m.in. maszyna parowa firmy R. Wolf z Magdeburga (1899), krosna pasamoniczne, mechaniczne, żakardowe, hafciarka, suszarka, maszyna do bielenia, zakwaszania i płukania tkanin, przewijarka, łamarka, próbki tkanin, liczne fotogramy.

- Przemysł w Kaliskiem w okresie industrializacji ziem polskich (1991). W dawnej sali produkcyjnej o konstrukcji z modrzewia i dębu, na parterze, m.in. odtworzona izba robotnicza z XIX w. w Opatówku z meblami i sprzętami z epoki, gabinet właściciela A. G. Fiedlera, fragment kanalizacji wodnej Kalisza XVIII-XIX w., kołowrotki ręczne, krosno, maszyna koronkarska, hafciarska, pończosznicza. W siedmiu gablotach pomieszczono akta urzędowe, plany miast, domów, fabryk, hafty, koronki, projekty żakardowe, próbki tkanin, wyroby białoskórnicze, obrazy, rysunki, zdjęcia, bibeloty.

- Zabytkowe maszyny - bonneterie - projekty mody XX w. PWSSP w Łodzi (1992). W sali produkcyjnej na IV kondygnacji ekspozycja około 30 maszyn i urządzeń dziewiarskich produkujących systemem ręcznym i mechanicznym dzianiny odzieżowe, techniczne, pończosznicze; projekty prac z dzianin studentów Katedry Dziewiarstwa, Wydziału Tkaniny i Ubioru PWSSP w Łodzi.

- Fortepiany firm polskich XIX-XX wieku (1993). W sali produkcyjnej na III kondygnacji kolekcja 34 fortepianów i pianin przeszło dwudziestu firm polskich. Najstarszy fortepian - firmy Augusta Paepke z Krakowa z 1825 r.; odtworzony salon muzyczny XIX wieku, kilka fortepianów zagranicznych (Łotwa, Niemcy, Austria, Francja).

- Drukarnie kaliskie XIX-XX wieku (1996). Wśród eksponatów maszyny drukarskie, regały i sprzęt zecerski, czcionki, druki oficyn i warsztatów drukarskich Kalisza.

Wysoki poziom historyczny i artystyczny wystaw stałych zwiększył znacznie frekwencję, a w Ogólnopolskim Konkursie "Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku" Minister Kultury i Sztuki przyznał w roku 1993 nagrodę zespołową I stopnia za organizację wystaw XIX - wieczne napędy, wynalazcy, pracujące maszyny oraz Zabytkowe maszyny - bonneterie - projekty mody XX wieku - PWSSP w Łodzi zespołowi MHP w składzie R. Hauk, J. Marciniak (MHP), E. Nawrocka-Staniecka, M. Wyszogrodzka-Trzcinka (PWSSP); w roku 1994 dyplom uznania w Konkursie przyznano Romanowi Haukowi za wystawę Fortepiany firm polskich XIX-XX wieku.

3. WYSTAWY CZASOWE

Istotnym elementem działalności wystawienniczej Muzeum jest organizacja w sali na piątej kondygnacji wystaw czasowych. W latach 1992-1997 zorganizowano 27 wystaw, które można podzielić na dwie grupy:

- dzieła, wytwory i wyroby stanowiące produkt przemysłowy, rzemieślniczy, rękodzielniczy (tkaniny, szkło artystyczne i użytkowe, projekty mody, koronki, hafty, gobeliny, kobierce, instrumenty muzyczne, sprzęt i urządzenia),

- dzieła sztuki: historyczne i współczesne malarstwo, rysunek, fotografia ze zbio­rów muzeów i kolekcji prywatnych.

W każdym roku jedna z wystaw związana była tematycznie lub twórczo z naj­bliższym regionem. W roku 1992 prezentowano rysunki dzieci z Kalisza i Opatówka nagrodzone w konkursie muzealnym; w roku 1994 - szaty liturgiczne, kielichy, pateny, obrazy, świeczniki, krucyfiksy, mszały z XVIII-XX w. z kościoła parafialnego w Opatówku Artyzm i piękno kościoła w zbiorach opatóweckich; w 1995 r. koronki i hafty przemysłowe firm kaliskich - Damą być; w 1997 roku - tradycje i historię Ochotniczych Straży Pożarnych Ziemi Kaliskiej - Żywioły nieujarzmione; hafty mieszkanki Opatówka, pielęgniarki PCK, nagrodzonej Medalem Florence Nightingal - Doroty Ścigajło; urządzenia i maszyny ukazujące historię wodociągów Kalisza.

         Dokumentowanie i eksponowanie kulturowych tradycji regionu powoduje, że z działalnością Muzeum utożsamiają się mieszkańcy Opatówka, Kalisza i najbliższych okolic, że instytucja współtworzy i kształtuje życie kulturalne gminy i woje­wództwa. Starannie przemyślana tematyka wystaw, wysoki poziom artystyczny i merytoryczny sprawiają, że stanowią one ważne wydarzenia kulturalne w skali ogólnopolskiej. Bezprzecznie zaliczyć do nich można wystawy:

- Od gobelinu do rzeźby tkackiej (1992) Prace m.in. Magdaleny Abakanowicz, Kazimiery Frymark-Błaszczyk, Wojciecha Sadleya, ze zbiorów Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi

- Franciszek Starowieyski - rysowanie (1995) - obrazy, rysunki, plakaty artysty, który w trakcie kilkudniowego pobytu w Opatówku uwiecznił na ścianach sali konferencyjnej oraz muzealnej kawiarenki swoje plastyczne wizje,

- Wielcy i znani - malarstwo polskie XIX wieku (1996) dzieła m.in. Piotra Michałowskiego, Juliusza Kossaka, Jana Stanisławskiego, Józefa Chełmońskiego, Aleksandra Kotsisa, Wojciecha Gersona, Jana Matejki, Henryka Siemiradzkiego, Olgi Boznańskiej, Stanisława Wyspiańskiego, ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy,

- Sztuka ocalala (1996) - najcenniejsze obiekty z Muzeum Narodowego, Muzeum Wojska Polskiego i ASP w Warszawie obrazujące efekt pracy konserwatorów m.in. sarkofag egipski XI-X w. p.n.e., amfora grecka, rzeźby, obrazy, dzbany, ornaty, chorągwie, sztandary, broń, zbroje,

- Szklane i nieznane (1997) - prace dyplomowe szkła użytkowego absolwentów Katedry Szkła ASP we Wrocławiu z lat 1953-1995 r.

- Damą być - koronki i hafty przemysłowe (1995) - kolekcja własna Muzeum, blisko 300 koronek, haftów i kreacji Fabryki Firanek i Koronek „HAFT" i innych firm kaliskich.

Kolekcja ta w 1997 r. została zaprezentowana na pierwszej zagranicznej wystawie MHP w Opatówku w Instytucie Kultury Polskiej w Londynie. Wystawę przygotowała i uczestniczyła w uroczystym otwarciu z udziałem licznie zgromadzonej Polonii, pracowników Ambasady Polskiej trzyosobowa delegacja (R. Hauk, J. Marciniak, A. Borowiak - Dyrektor Wydziału Kultury Sportu i Turystyki UW). Prezentacja wystawy odbyła się 4 grudnia 1997 -15 stycznia 1998 r.

Przy organizacji wystaw, Muzeum współpracuje z muzeami krajowymi i zagranicznymi. Są to: Muzeum Narodowe, Wojska Polskiego w Warszawie, Państwowe Zbiory na Wawelu, Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, Muzeum Techniki w Warszawie, Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy i Bielsku-Białej, The Bate Collection of Musical Instruments University of Oxford, Landesmuseum Koblenz Staatliche Sammlung Technischer Kulturdenkmaler Festung Ehrenbreistein, Museum fur Thurngern Volkskunde, Science Museum London the National Museum of Science Industry, Centre de Documentacii Museu Textil Barcelona.

4. DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA, OŚWIATOWA, WYDAWNICZA.

          Od chwili utworzenia, Muzeum prowadzi szerokie działania penetracyjne i kwerendy ratujące od zniszczenia zabytki techniki, szczególnie maszyny, urządzenia, narzędzia pracy; zabezpiecza je, opracowuje, magazynuje, poddaje restauracji i renowacji oraz eksponuje na wystawach stałych i czasowych. Działalność tę wspiera Rada Naukowa Muzeum w skład której wchodzą: prof. dr hab. inż. Janusz Szosland ­ Dyrektor Instytutu Mechanicznej Technologii Włókien Politechniki Łódzkiej, prezes Stowarzyszenia Włókienników Polskich, prof. dr hab. Mieczysław Bandurka - pracownik naukowy Archiwum Państwowego w Łodzi, prof. dr inż. arch. Henryk Jaworowski - Instytut Architektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej, prof. dr hab. Beniamin Vogel - specjalista instrumentarium - Uniwersytet w Lund, inż. Stanisław Cegielski - Przewodniczący Rady Federacji Stowarzyszeń Naukowo - Technicznych NOT, Rada Wojewódzka Kalisz, mgr Roman Hauk - Dyrektor MHP, mgr Jerzy Marciniak - Wicedyrektor MHP, Helena Filipiak pracownik MHP.

W roku 1994 Dyrektor Roman Hauk został przyjęty w poczet Międzynarodowego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego TICCIH z siedzibą w Londynie, Polskiej Grupy Narodowej liczącej 26 specjalistów, naukowców i muzealników; jest również członkiem Zespołu d/s Resortowego Programu Zabezpieczania Zabytków Techniki przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Nakazem chwili (restrukturyzacja przemysłu) jest uratowanie od zniszczenia nie tylko ruchomych zabytków techniki, lecz również, przy współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, zabytkowych obiektów przemysłowych.

W wyniku prowadzonych badań, m.in. w ZNTK w Ostrowie Wielkopolskim, Zakładach Papierniczych w Pleszewie, Wistilu, Runotexie, KDA, Calisii uratowano szereg zabytkowych maszyn, opracowano blisko 150 ankiet.

Muzeum od 1992 r. organizuje seminaria w zakresie historii instrumentarium dla studentów Akademii Muzycznej w Łodzi i Warszawie, Wydziału Historii, Muzyki i Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego; praktyki zawodowe dla słuchaczy Technikum Budowy Fortepianów; lekcje dla uczniów szkół muzycznych. Efektem współpracy są m.in. dwie prace dyplomowe absolwentów TBF, liczne studia, artykuły i rozprawy na konferencjach naukowych i w pismach specjalistycznych.

Muzeum prowadzi również wymianę naukową z placówkami muzealnymi w kraju i za granicą. Trwają przygotowania do organizacji wspomnianej wystawy haftów i koronek przemysłowych Damą być w Muzeum Ludowym Turyngii w Erfurcie (1998), w Muzeum Krajowym w Koblencji (1999). Z kolei Narodowe Muzeum Techniki w Londynie przygotowuje prezentację w Opatówku wystawy Wynalazki ze zbiorów Jerzego III; z Muzeum Instrumentów w Oxfordzie uzyskano unikatowe struny wyrabiane dziewiętnastowieczną techniką. Hasło Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku znalazło się w encyklopedii The Blackwell Encyclopedia of Industrial Archeology Edited by Barrie Trinder Oxford 1992, s. 963.

Działalność naukowa i oświatowa Muzeum dokumentowana jest w wydawnict­wach własnych, czasopismach specjalistycznych i naukowych. Muzeum było wydawcą 28 katalogów do wystaw (w tym jednego w języku angielskim: To Be A Ladv ­Industrial Lace And Embroidery) oraz kilku wydawnictw monograficznych . Wszystkie wydawnictwa posiadają tłumaczenia na język angielski, a katalogi również na język niemiecki.

5. MUZEUM JAKO OŚRODEK KULTUROTWÓRCZY REGIONU

Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku wpisało się na trwale w pejzaż kulturalny gminy i regionu kaliskiego; stało się swoistym salonem kulturalnym, do którego na starannie przygotowane uroczyste wernisaże (tradycyjnie - poniedziałek, godz.14.00) zjeżdżają ludzie kultury, naukowcy, artyści nie tylko z Kalisza i okolicy, również z Łodzi, Warszawy, Wrocławia.

Organizowane są tu koncerty chórów, imprezy towarzyszące Ogólnopolskiego Przeglądu Uczniowskich Kameralnych Zespołów Muzyki Dawnej Schola Cantorum, wojewódzkie spotkania ludzi kultury, koncerty szkolne.

Od 1994 r. w „salonie muzycznym” Muzeum prowadzona jest nauka gry na fortepianie dla dzieci z terenu gminy oraz systematyczne lekcje muzealne. Ścisły związek z regionem i gminą podkreślają wystawy nawiązujące tematycznie do rodzimych tradycji, dziejów stowarzyszeń, organizacji, historii rodów, itp.

Ta kulturotwórcza funkcja Muzeum znajduje swe odbicie w aktywności społecznej mieszkańców, ożywieniu kontaktów towarzyskich (działalność muzealnej kawiarenki), integracji lokalnej społeczności; nobilituje wieś w regionie, kraju i poza jego granicami.

PRZYPISY

Andrzej Zmyślony

      Szerzej o manufakturze Fiedlerów: J. Ś m i a ł o w s k i, Fabryka sukiennicza Fiedlerów w Opatówku, „Rocznik Kaliski", t. XXIV, Rok 1992/93, s.77-128.; R. H a u k, Opatówek w okresie industrializacji ziem polskich i powstania kaliskiego okręgu przemysłowego, MHP, Opatówek 1981; R. H a u k, Manufaktura A. G. Fiedlera w Opatówku 1824-1993, MHP, Opatówek, 1993, II wyd. 1997 (tamże bibliografia).

      R. H a u k - Manufaktura A. G. Fiedlera w Opatówku 1824-1997, Muzeum Historii Przemysłu, Opatówek 1997, s.17-18.

      Zob. przypis 1 (poz. 2 i 3) i 2 oraz R. V o g e 1, Polskie fortepiany XIX-XX w, Kolekcja MHP w Opatówku, Opatówek 1994;  R. H a u k, Wystawy przemysłowe w Królestwie Polskim w latach 1821-1857, MHP Opatówek 1996.