Okres poprzedzający wybuch pierwszej wojny światowej charakteryzował się znacznymi przeobrażeniami politycznymi i gospodarczymi Europy. Rozwój ten był jednak nierównomierny; państwa, które zaliczane były do potęg gospodarczych, eksportowały kapitał do innych uboższych krajów. Niemcy, które posiadały stosunkowo małą ilość kolonii w Afryce i na Dalekim Wschodzie, dążyły do gospodarczego podporządkowania sobie Europy Środkowej i Wschodniej. W tym też celu uaktywniano pozostające poza granicami Niemiec mniejszości germańskie. W porozbiorowej części Europy Wschodniej systematycznie następowało odradzanie się świadomości narodowej, co z kolei nie sprzyjało ekspansji Niemiec. W sprzeczności też z polityką Niemiec i Austro-Węgier stało zainteresowanie Cesarstwa Rosyjskiego Półwyspem Bałkańskim. Rosja popierała odśrodkowe dążenia Słowian do samodzielności na terenach Monarchii Habsburskiej. Dlatego też wojnę z Rosją uważano w Niemczech i Austro-Węgrach za nieuniknioną. Podobnie również myślało kierownictwo Cesarstwa Rosyjskiego, które dążyło nieodparcie do rozszerzania swoich wpływów zewnętrznych. Wielka Brytania, która dotychczas dominowała w produkcji przemysłowej, utraciła tę przewagę na rzecz Niemiec. W obawie przed ich wzrastającą potęgą, przybliżyła się do związanych ze sobą sojuszem Francji i Rosji w celu prowadzenia wobec Niemiec polityki izolacyjnej. Natomiast Francja w roszczeniach terytorialnych dążyła do odzyskania ziem Alzacji i Lotaryngii utraconych w 1871 r. na rzecz Prus, a w celu gospodarczego i militarnego wzmocnienia sojusznika udzieliła Rosji znacznych pożyczek.

 
     Na początku drugiej dekady XX wieku, wobec postępującego zbrojenia się Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii, jak również załamania systemu sojuszów i pogłębiania się konfliktów na Bałkanach i w basenie Morza Śródziemnego oraz Środkowego Wschodu, koła kierownicze Niemiec były już przekonane, że konfliktu zbrojnego nie należy odkładać. Polityka Austro-Węgier wobec Serbii podnosiła temperaturę konfliktu. Fakt zamordowania następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie był dogodnym pretekstem dla Austro-Węgier do rozprawienia się z Serbią, której poparcia udzielała Rosja. Niemcy popierając działania Austro-Węgier parły zdecydowanie do konfliktu wojennego, uznając represje wobec Serbii za najdogodniejszy moment wybuchu wojny. Od zwycięskiej wojny z Francją w 1871 roku, Niemcy systematycznie i metodycznie zwiększały swój potencjał wojenny, kierując około 90% wydatków na cele zbrojeniowe⁷. Pozwoliło to w sierpniu 1914 roku na posiadanie pod bronią około 4,0 mln żołnierzy oraz 5,0 mln przeszkolonych rezerwistów.

      Monarchia Habsburska była państwem wielonarodowościowym z przemieszanymi grupami etnicznymi, częściowo ze sobą zantagonizowanymi⁸. Austriacy i Niemcy stanowili tylko około 44% ludności państwa. Pod względem gospodarczym Austro-Węgry były znacznie słabiej rozwinięte niż Niemcy, a ponadto występowało duże zróżnicowanie terytorialne. Subwencje na obronę państwa stanowiły w 1910 roku tylko 15,7% ogólnych wydatków i utrzymywano je na tym poziomie do 1914 roku⁹.

      Po mobilizacji w 1914 roku, ogólną ilość zdolnych do walki oceniono w Austro-Węgrach na 3,3 mln żołnierzy, ale wojska liniowe liczyły tylko 1,4 mln żołnierzy¹⁰. Jednym z bardzo poważnych problemów bojowych armii austro-węgierskiej stawał się jej skład narodowościowy.

      Francja do sierpnia 1914 roku zmobilizowała 4,6 mln żołnierzy a więc nieco więcej niż Niemcy¹¹.

      Carska Rosja, wschodni przeciwnik państw centralnych, dzięki pożyczkom Francji znacznie powiększyła swój potencjał wojenny. Wydatki na cele zbrojeniowe wzrosły pomiędzy rokiem 1906 a 1913 o 43,1%¹², rozbudowano rodzimy przemysł zbrojeniowy. W chwili wybuchu wojny pod broń powołano około 5,0 mln ludzi, a wojska liniowe liczyły 3,3 mln żołnierzy¹³. Słabą jednak stroną armii rosyjskiej było jej dowództwo, które nie reprezentowało najwyższego stylu dowodzenia. Układy z Francją wymagały od Rosji, by w wypadku konfliktu na zachodzie, nastąpiło natychmiastowe otwarcie drugiego frontu na wschodzie.

      W pierwszych dniach sierpnia 1914 roku większość krajów Europy znalazła się w obliczu działań wojennych. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a 3 sierpnia Francji, przekraczając granicę w nocy z 3 na 4 sierpnia w celu opanowania drogi przez terytorium Belgii do Francji. W dniu 4 sierpnia Wielka Brytania na mocy porozumienia z Francją oświadczyła, że znajduje się w stanie wojny z Niemcami. 5 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji, Serbia 6 sierpnia wypowiedziała wojnę Niemcom a Francja i Wielka Brytania w dniu 12 sierpnia Austro-Węgrom. Tak więc w końcu lipca i początkach sierpnia w stanie wojennym znalazła się praktycznie cała Europa.

      Teren trzech zaborów a szczególnie rosyjskiego i austriackiego był areną działań wojennych, które nie oszczędziły cierpień i strat materialnych ludności polskiej. Przez ziemie te przetoczyły się działania wojenne, których ofiarą między innymi stało się też gubernialne miasto Kalisz i jego mieszkańcy.

      Na froncie wschodnim pełną gotowość bojową państwa centralne osiągnęły dopiero w drugiej dekadzie sierpnia, co pozwoliło na ofensywne działania frontowe, ale już 2 sierpnia wojska niemieckie wkroczyły na terytorium Rosji¹⁴.

      W dniu 6 sierpnia granicę Królestwa Polskiego przekroczyły również oddziały polskie, oddziały strzelców Józefa Piłsudskiego, kierując się z Krakowa przez Miechów, Jędrzejów do Kielc, by następnie w rejonie Nowego Korczyna i Opatowa osłaniać cofające się pod naporem wojsk rosyjskich oddziały austriackie ^15,16. Pomimo odwrotu na linię Dunajca, kierownictwo wojsk austriackich przy wsparciu wojsk niemieckich podjęło kontrofensywę, osiągając w październiku 1914 roku linię rzeki Wisły i Sanu¹⁷.

      Niemcy w tym celu skierowali na pomoc Austro-Węgrom 9 armię ze Śląska koncentrowaną pomiędzy Katowicami a Kluczborkiem, składającą się z 5-ciu korpusów, w tym korpus pruskiej Landwehry gen. Woyrscha, który poprzez Kalisz przemieścił się w rejon środkowej Wisły¹⁸.

      W drugiej połowie sierpnia 1914 roku armie rosyjskie frontu północno-zachodniego podjęły ofensywę na Prusy wschodnie, gdzie po nieznaczących sukcesach terytorialnych, w dniach 26-31 sierpnia poniosły klęskę w bitwie pod Tannenbergiem, po której armia rosyjska wyparta została z Prus Wschodnich.

      Na froncie południowo-wschodnim po początkowych sukcesach armii niemieckich i austriackich nie uwieńczonych jednak zdobyciem Warszawy i Dęblina, pod naporem wojsk rosyjskich armie te zmuszono do wycofania się.

      Miesiącem szczytowych powodzeń rosyjskich na froncie wschodnim był listopad 1914 roku. Rosjanie odzyskali prawie całe Królestwo Polskie i docierali do granic Poznańskiego, a na południu do Krakowa i Nowego Sącza. Ofensywa niemiecka po zaciętych walkach w rejonie Łodzi, Włocławka i Kutna zatrzymała pochód armii rosyjskiej na zachód¹⁹. W dniach między 2 a 12 grudnia trwały zacięte boje na odcinku Limanowa - Łapanów, gdzie po zwycięstwie nad armią rosyjską, wojska austriackie dotarły do Krosna i Przemyśla,

      Należy podkreślić, że na przestrzeni od sierpnia do grudnia 1914 roku w walkach na froncie wschodnim brały udział I i II Brygada Legionów Polskich²⁰.

      Koniec roku 1914 nie rozstrzygnął wojny ani na froncie wschodnim ani na zachodnim, chociaż straty materialne i ludzkie po obu walczących stronach były znaczne. Ogólne strat wojsk austro-węgierskich oceniano na około 1,0 mln²¹, a rosyjskich na około 1,5 mln²².

       W początkach 1915 roku linia frontu przebiegała na wschodzie poprzez - od północy - Gąbin, Lec, [na Prusach Wschodnich], Płock, linię rzeki Bzury i częściowo rzeki Pilic; Kielce, Tarnów, Gorlice, Przełęcz Dukielską i Baligród do rzeki Stryj.

      Karpacka ofensywa styczniowa wojsk państw centralnych nie przyniosła planowanych sukcesów terytorialnych i przełamania frontu. Większe natomiast powodzenie osiągnięto n terenie Prus Wschodnich wypierając Rosjan w kierunku Niemna.

      Rosyjska ofensywa w Karpatach rozpoczęła się w końcu marca i początkach kwietnia 1915 roku z niewielkimi sukcesami terytorialnymi. Mimo oporu armie austro-węgierskie były u kresu swoich możliwości bojowych i groziło im całkowite załamanie. Niemcy w tej sytuacji postanowili wesprzeć działania frontowe austro-węgierskie przenosząc ciężar działań ofensywnych na front wschodni.

       2 maja 1915 roku w rejonie Gorlic na kilkunastokilometrowej linii frontu nastąpiła ofensywa wojsk centralnych, która natrafiła jednak na zacięty opór wojsk rosyjskich ponosząc znaczne straty ludzkie i materialne.

      W dniach następnych dowództwo rosyjskie próbowało jeszcze powstrzymać ofensywę niemiecko-austriacką, ale bez większego powodzenia²⁴.

      W czerwcu 1915 roku po zdobyciu Przemyśla wojska państw centralnych zaatakowały Lwów i zajęły go. W końcu czerwca armie niemieckie sforsowały Wisłę pod Modlinem grożąc okrążeniem Warszawy. Rosjanie wycofali się na wschód. W dniu 26 sierpnia padł Brześć, 4 września Grodno a następnie Wilno i znaczne terytorium Litwy. W wyniku więc ofensywy wiosenno-letniej wojska centralne zajęły całą prawie Galicję, Królestwo Polski Litwę i Kurlandię. Rok 1915 przyniósł państwom centralnym znaczne sukcesy terytorialne na wschodzie oraz jednocześnie udaremnienie ofensywy francuskiej na zachodzie.

      Królestwo Polskie zostało podzielone na część okupacyjną niemiecką i część austro-węgierską. Dla części niemieckiej generał gubernator rezydował w Warszawie, a dla austro-węgierskiej w Lublinie.

      Długotrwałe zmagania na frontach, spowodowały poważne pogorszenie się warunków życia ludności państw biorących udział w wojnie. Wśród społeczeństw narastać zaczęły nastroje rewolucyjne, które zaczęły przenikać również do walczących armii.

       Po sukcesach wschodnich roku 1915, Niemcy spodziewali się, że w 1916 roku wywalczą zwycięstwo na zachodzie. Jednak w miesiącach letnich sytuacja uległa pogorszeniu. Rosjanie w ramach frontu odciążającego Francję, dokonali przełamania frontu wojsk austro-węgierskich na Wołyniu, a na zachodzie wojska francusko-brytyjskie podjęły akcje ofensywne. W miesiącach letnich mimo ciężkich walk na wszystkich frontach, żadna ze stron nie przechyliła szali zwycięstwa na swoją stronę. Fronty ustaliły się przechodząc w zasadzie w wojnę pozycyjną, szczególnie na zachodzie.

      W dalszym ciągu pogarszała się sytuacja gospodarcza państw wojujących. W stanie krytycznym znajdowała się Rosja. Rok 1917 rozpoczął się próbami podjęcia pewnych pokojowych rokowań, ale żadna ze stron walczących nie godziła się na warunki przeciwnika²⁵. Rozpoczęto więc przygotowania do następnych działań ofensywnych po każdej walczącej stronie. W tych warunkach w Rosji wybuchała rewolucja lutowa, a po obalonym caracie władzę objął Rząd Tymczasowy, który nadal prowadził działania wojenne.

      W wojsku rosyjskim powstawały Rady Żołnierskie, które z czasem stawały się wzorem dla innych armii. Krytyczna sytuacja wystąpiła w armii francuskiej, na którą rewolucyjny wpływ miały wydarzenia rosyjskie. Obniżyła się dyscyplina w armii, zliberalizowano regulaminy.

      W lipcu kontrofensywa niemiecka przesunęła front rosyjski na wschód aż po Rygę i Dyneburg na północy oraz po Tarnopol, Czerniowice, Gałacz i Morze Czarne na południu. W listopadzie 1917 roku obalono w Rosji Rząd Tymczasowy i powołano nową władzę radziecką. Zjazd Rad Robotniczych i Żołnierskich w nocy z 7 na 8 listopada uchwalił „Dekret o pokoju”, proponując uczestnikom wojny rozpoczęcie sprawiedliwych rokowań, oraz zawieszenie broni na okres 3 miesięcy. W dniu 3 grudnia 1917 roku rozpoczęły się w Brześciu Litewskim rokowania. 15 grudnia podpisano zawieszenie broni. Niemcy w celu osiągnięcia na wiosnę 1918 roku ostatecznego rozstrzygnięcia na froncie zachodnim, rozpoczęli ewakuację części wojsk na zachód.

     Rokowania w Brześciu nie przynosiły oczekiwanych efektów, bowiem strona niemiecka stawiała nadmierne żądania terytorialne, co rozszerzyłoby wpływy niemieckie na daleki wschód. Podjęto więc separatystyczne rokowania z Ukrainą, które miały na celu osłabienie warunków rosyjskich. W lutym 1918 roku Rosja oświadczyła, że bez podpisania traktatu pokojowego, uważa stan wojny z państwami centralnymi za zakończony. Wtedy strona niemiecka 18 lutego wznowiła działania wojenne, wkraczając do Kijowa, Charkowa, Rostowa nad Donem, zajmując Odessę i Krym, a ponadto Białoruś, Łotwę, Estonię oraz część Finlandii, opierając się na Zatoce Fińskiej. 3 marca 1918 roku delegacja radziecka bez żadnych wstępnych rokowań podpisała traktat pokojowy. Traktat brzeski nie oznaczał jednak zakończenia działań wojennych, bowiem Niemcy niezgodnie z traktatem opanowali ogromne przestrzenie Rosji. Miało to zasadniczy wpływ na późniejsze rokowania państw koalicji antyniemieckiej, gdyż nie mogły się one pogodzić z pozostawieniem pod wpływami Niemiec całej środkowej i wschodniej Europy.

      21 marca 1918 roku Niemcy rozpoczęli szerokie natarcie na całym froncie zachodnim. W krótkim czasie osiągnęli oni pewne sukcesy terytorialne, ale nie zdołali wykorzystać chwilowej przewagi taktycznej. Wojna przekształciła się powtórnie w wojnę pozycyjną. Trzykrotna ofensywa nie przyniosła Niemcom sukcesów ostatecznych. Po bitwie nad rzeką Marną w lipcu 1918 roku, która skończyła się klęską Niemców, cała inicjatywa wojenna przeszła w ręce wojsk koalicyjnych. Kolejne działania ofensywne odbierały Niemcom zajęte tereny oraz spychały ich na wschód. Narastało zmęczenie i niezadowolenie wśród żołnierzy domagających się zakończenia wojny. Strajki i demonstracje w Rzeszy pogłębiały chaos i braki zaopatrzeniowe ludności. Podobne fakty miały miejsce również na terenach Austro-Węgier. W początkach listopada Niemcy systematycznie dokonywali odwrotu na teren II Rzeszy. W październiku całkowicie załamały się Austro-Węgry na skutek wewnętrznego rozkładu. Powstawały Rady Narodowe przystępujące do tworzenia niepodległych państw. Np.: na Śląsku Cieszyńskim Polska Rada Narodowa, a w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna.

      9 listopada rewolucyjne masy robotnicze Niemiec opanowały Berlin. Powstawały Rady Robotnicze i Żołnierskie oraz Rząd z socjalistą na czele. Cesarz Wilhelm II zrzekł się korony i uciekł do Holandii.

      11 listopada delegacja niemiecka podpisała w Compiegne zawieszenie broni wraz na z surowymi warunkami kapitulacji. W tym samym dniu na terenie części Królestwa Polskiego i w Warszawie rozpoczęło się rozbrajanie żołnierzy niemieckich. Również w tym dniu Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową. Tak więc dzień 11 listopada ustanowiony został świętem państwowym upamiętniającym rocznicę wskrzeszenia niepodległej Polski po 123 latach zaborów.

      Pierwsza wojna światowy zmieniła dotychczasową strukturę Europy ukształtowanej po 1871 roku i późniejszych ruchach narodowo-wyzwoleńczych. Wojna ta pochłonęła około 10,0 mln istnień ludzkich nie licząc kalek, spowodowała też ogromne straty materialne. Straty w zabitych na polu walki, poniesione przez państwa centralne wyniosły 3,2 mln żołnierzy, co stanowiło 28,5% ogółu poległych, a przez państwa koalicyjne 4,2 mln, co stanowiło 48,0%.²⁷ Podkreślić należy, że wojna ta była też bezpośrednią przyczyną odrodzenia się Państwa Polskiego.