W 1995 roku mija 81 rocznica zburzenia miasta Kalisza przez wojska niemieckie w czasie I Wojny Światowej. Pomiędzy 7 a 22 sierpnia 1914 roku zbombardowano pociskami artyleryjskimi i spalono najstarsze miasto Polski o bogatych tradycjach historycznych, zabytek średniowiecznej urbanistyki i architektury. Była to zbrodnia zadana bezbronnemu miastu, miastu otwartemu, z którego zaborcze wojska rosyjskie wycofały się bez walki. Tragedię Kalisza opisała w Nocach i dniach Maria Dąbrowska, naoczny świadek a reżyser J. Antczak powieść tę zekranizował.

      Na temat zniszczenia miasta i jego odbudowy napisano wiele, nie tylko w sposób literacki, reporterski czy informacyjny ale również w oparciu o materiały archiwalne. Najwięcej opracowań przyczynkowych ukazało się w latach 1914-1936. Relacje naocznych świadków ukazały się już w 1914 roku: J. Dąbrowski Katastrofa Kaliska [w Warszawie, zgoda cenzury wojennej z 12. 09. 1914], W.Z. Na zgliszczach Kalisza. Ku wiecznej pamiątce pogromu teutońskiego dokonanego przez Prusaków w sierpniu 1914 r. [w Warszawie, zgoda cenzury wojennej z 8.10.1914], Z. Hartmanowa Wśród huku armat [w Warszawie, zgoda cenzury wojennej z 19.11.1914]. W języku rosyjskim w 1914 roku w Odessie, ukazały się wspomnienia A.S. Użasy Kalisza. Po razskazam oczewidcew. W 1915 roku również w Odessie opublikowano Czernyje dni Kalisza, Częstochowa, Luwzna i drugich gorodow, zaniatych germancami, w Piotrogrodzie, S.G. Na razwalinach Kalisza - zapiski oczewidca, a w Moskwie, Aga Kalisz moj - wielikaja wajna. W Petersburgu w 1916 roku opublikowano raport o wypadkach wojennych w Kaliszu w sierpniu 1914 roku. Raport ten opracowała nadzwyczajna komisja śledcza [Czriezwyczajnaja sledstwiennaja komisja] powołana przez cara Mikołaja II, pod przewodnictwem Senatora A. Kriwcowa. W roku 1919 opublikowano Wyniki dochodzeń urzędowych w sprawie zburzenia miasta Kalisza przez Niemców w roku 1914. W 1933 roku ukazały się książki E. M. Starczewskiego Złowrogi sierpień 1914 a w 1936 roku B. Szczepankiewicza Kalisz wśród bomb, granatów i ognia w dniach sierpniowych 1914 roku i J. Zakrzewskiej Odbudowa Kalisza po wielkiej wojnie. Z nowszych opracowań powojennych wymienić należy: H. Wrotkowski Społeczeństwo Kalisza w latach pierwszej wojny światowej i dniach wyzwolenia¹ oraz T. Zarębska Sprawa odbudowy zabytkowego centrum Kalisza po zniszczeniu w 1914 roku². Do chwili obecnej nie zostały w sposób jednoznaczny i naukowy wyjaśnione okoliczności, które wywołały lawinę zniszczeń i morderstw. Cezura czasu i brak wiarygodnych materiałów archiwalnych, szczególnie po zniszczeniu wielu archiwów niemieckich, uniemożliwia już chyba ostatecznie wyjaśnienie tego problemu.

      Na podstawie dostępnych materiałów polskich, rosyjskich i niemieckich autor stara! się przedstawić chronologię faktów [poczynając od genezy wybuchu I wojny światowej poprzez jej przebieg*], które miały podstawowy wpływ na kaliską tragedię. Wskazał również na działania podejmowane przez władze miejskie i społeczeństwo kaliskie w celu przywrócenia Kaliszowi jego historycznego układu urbanistyczno-architektonicznego.

      Pozwoli to, szczególnie młodemu czytelnikowi, w sposób pełny poznać tragedię Kalisza w 1914 roku. Osoby szczególnie zainteresowane tym problemem odsyłam do przypisów cytowanych w stosownych fragmentach tekstu. Zasadniczym jednak celem albumu jest przedstawienie dokumentacji fotograficznej z 1914/15 roku, na tle Kalisza współczesnego. Zastosowano formułę, że każdemu ujęciu fotograficznemu z 1914/15 roku, odpowiada współczesne ujęcie tego samego fragmentu miasta. Nadmienić należy, że współcześnie nie zawsze można było umiejscowić aparat fotograficzny identycznie jak to uczyniono w roku 1914/15, gdyż przeszkodą byty stojące budynki. Starano się jednak, aby te drobne odchylenia nie miały zasadniczego wpływu na percepcję odbiorcy. W jednym przypadku w sposób świadomy zrezygnowano z podobnego ujęcia fotograficznego a dotyczy to budynku ratusza, który pokazano na jednym i drugim fotogramie od strony wejścia głównego. Podkreślić należy, że Niemcy w początkowym okresie wojny nie pozwalali na wykonywanie zdjęć zniszczonego miasta i ich publikowanie. Dopiero w 1915 roku zezwolono na wydawanie kart pocztowych z widokami zburzonego Kalisza. W obiegu było około 80 różnych widokówek wydanych przez 8 firm, w tym jedną anonimową. Wydawcami byli: J. Mrówczyński i W. Niesiołowski z Ostrowa, O. Witzel z Krotoszyna, Fr. Schmidt i I. Themal z Poznania, G. Stilke z Berlina oraz firma „Bazar” z Kalisza. Najwięcej ujęć zawierają pocztówki wydane przez O. Witzela z Krotoszyna i J. Mrówczyńskiego z Ostrowa. Ten ostatni wydal też album z 18 fotografiami pt. Kalisz - podczas wojny - in der Kriegszeit 1914. Wielkości nakładów nie są znane, ale wiadomo, że było po kilka wydań rozprowadzanych przez tego samego wydawcę [O. Witzel] lub te same zdjęcia upowszechniali różni wydawcy [W. Niesiołowski i I. Themal]. Oprócz pocztówek znanych jest jeszcze około 100 różnych zdjęć ilustrujących zburzenie miasta. Wykonywały je różne osoby, między innymi w kwietniu lub maju 1916 roku zdjęcia wykonywał Siarkiewicz, pełniący funkcję niemieckiego policjanta kryminalnego. Zdjęcia wykonywał także kaliski fotograf W. Wawrzyniak.

      Autor przedstawia 58 różnych charakterystycznych fotografii [wg. pocztówek i zdjęć] miasta z 1914/15 roku i odpowiadające im współczesne ujęcia. Jedynie dziesięć z nich nie posiada współczesnych odpowiedników, gdy przedstawiają podobny fragment miasta lub też z powodu trudności technicznych, takich jak: przestrzeń inaczej zabudowana, zasłonięta lub anonimowo zlokalizowana. Fragmenty prezentowane na fotogramach zaznaczono na szkicu miasta. [Rys. 4.]

      Barbarzyńskie zburzenie miasta udokumentowane zostało również na taśmie filmowej³. W okresie od 7-13 kwietnia 1919 roku, wyświetlano w Kaliszu „Kronikę”, którą także pokazywano w listopadzie tegoż roku w Ameryce⁴. [Autor czyni starania na terenie Polski i USA w celu odnalezienia powyższej Kroniki]. Pocztówki spalonego Kalisza były również poza Polską, Niemcami i Rosją, kolportowane w Stanach Zjednoczonych.⁵

      W 1915 roku w Petersburgu napisana została przez Władimira Iwanowicza Czajkina sztuka teatralna [dramat w czterech aktach] pod tytułem Kaliszanie w kogtiach u warwarow prussakow na temat wkroczenia i zachowania się wojsk pruskich w Kaliszu⁶.

      Część fotograficzną albumu rozpoczynają fotogramy dworca kolejowego, pierwszego zniszczonego obiektu, podpalonego przez wycofujące się z miasta wojska rosyjskie. W pozostałej części układ fotogramów usystematyzowany jest osiowo, zachód - wschód, jako kierunek postępującej zagłady miasta.

      Społeczeństwo Kalisza w celu upamiętnienia sierpniowej tragedii, ufundowało tablicę pamiątkową, którą w dziesiątą rocznicę, w sierpniu 1924 roku, umieszczono na ścianie Ratusza.

      W siedemdziesiątą rocznicę zburzenia miasta został wzniesiony pomnik przy ul. Podmiejskiej, w miejscu gdzie odbywały się egzekucje. Pomnik został odsłonięty w dniu 29 października 1984 roku. W nazewnictwie z lat 1914-1918 pozostawiono pisownię obowiązującą w tamtych latach [np: ul. Marjańska; ul. Kollegialna, itp.].

      Fotogramy z lat 1914/15 prezentowane w albumie pochodzą ze zbiorów autora oraz Henryka Rabiegi a ponadto z Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej i Archiwum Państwowego w Kaliszu.

      Dziękuję wszystkim osobom i instytucjom, których życzliwa pomoc umożliwiła ukazanie się tego albumu.

MIECZYSŁAW - ARKADIUSZ WOŹNIAK