Dogodne warunki, jakie zapewniała dolina Prosny, sprawiały, że od najdawniejszych czasów człowiek wybierał ten obszar na miejsce swoich siedzib. Najstarsze ślady osadnictwa i działalności ludzkiej sięgają mezolitu, a nawet schyłkowego okresu paleolitu. W neolicie, w epoce brązu, we wszystkich okresach epoki żelaza rozwój osadnictwa jest już bardzo widoczny, udokumentowany licznymi, bardzo cennymi niekiedy, znaleziskami. Na rozwój skupiska osadniczego wzdłuż Prosny znaczny wpływ miał szlak handlowy, zwany “bursztynowym”. To z nim łączymy wpływy rzymskie na tych terenach, to z nim też wiąże się pierwsze świadectwo metrykalne Kalisza - nazwa Kalisia zapisana przez Klaudiusza Ptolemeusza w II w. n.e. w jego Geografii. Rozwój kaliskiego zespołu osadniczego nie został zahamowany upadkiem starożytnego Rzymu, przeciwnie, do końca I tysiąclecia przy ujściach Swędrni, Cieni, Pokrzywnicy, na piaszczystych wzniesieniach powstawały i rozwijały Się osiedla, których mieszkańcy utrzymywali się z rolnictwa i hodowli, ale także z rzemiosła i handlu.

8300-4300 r. p.n.e. - środkowa epoka kamienia (mezolit).

     Z tego okresu pochodzą najstarsze ślady osadnictwa na terenie Kalisza i w jego bliskiej okolicy. Świadczą one o pobycie tutaj ludności prowadzącej półkoczowniczy tryb życia, oparty na myślistwie i zbieractwie. Ślady tej epoki, w postaci krzemiennych grotów strzał, skrobaczy, odłupków wiórów i rdzeni, odkryto wzdłuż rzeki Prosny - na północ i południe od Kalisza.

4300-1700 r. p.n.e. - młodsza epoka kamienia (neolit).

     W neolicie następują istotne przemiany form i narzędzi gospodarowania. Formy - to przede wszystkim początki i rozwój uprawy ziemi i hodowli, narzędzia - to najróżniejsze wyroby z kamienia, umiejętnie obrabiane przez gładzenie i wiercenie otworów; notuje się także początki garncarstwa, tkactwa i plecionkarstwa. Nowy typ gospodarowania wywołuje zmianę trybu życia z
     - koczowniczego lub półkoczowniczego w osiadły. Rozwój osadnictwa na ziemiach polskich wiąże się z napływem ludności z różnych kierunków, a przede wszystkim z południa, a więc z wędrówkami kolonizacyjnymi. Odkrycia archeologiczne pozwalają stwierdzić, że na obszarze i bliskim sąsiedztwie Kalisza przebywała ludność wielu kultur:
     - ceramiki wstęgowej kłutej (nazywanej tak od charakterystycznej formy zdobienia naczyń); ślady: grób szkieletowy w Warszówce z dwoma glinianymi naczyniami;
     - lendzielskiej (wywodzącej się znad Cisy), która przyniosła na nasze tereny znajomość miedzi; ślady. resztki osady w Zagórzynie z kilkoma narzędziami kamiennymi;
     - pucharów lejkowatych (od kształtu naczynia); ślady. odkrycia w Piwonicach, Borku, Żydowie i Kaliszu - szereg wytworów krzemiennych;
     - ceramiki grzebykowo-dołkowej (od formy zdobienia naczyń); ślady: odkrycia na piaszczystych wydmach w Akacyjkach-Wirginkach, Borku i Długiej Wsi;
     - ceramiki sznurowej (od zdobienia naczyń odciskiem sznura); ślady: znaleziska w wielu miejscowościach wokół Kalisza w postaci toporów, siekier, grotów oszczepów i strzał.

1700-650 r. p.n.e. - epoka brązu.

     Epoka brązu to okres dalszego rozwoju gospodarczo-cywilizacyjnego ludności zamieszkującej ziemie polskie. Stopniowo wypierane są narzędzia z kamieni przez wyroby z brązu (stop miedzi i cyny). Ok. 1300 r. p.n.e. upowszechniło się rodzime odlewnictwo z brązu z importowanych surowców, nastąpił dalszy rozwój hodowli i rolnictwa, okrzepła patriarchalna wspólnota rodowa. W czesne fazy tej epoki nie dostarczyły znalezisk archeologicznych pochodzących bezpośrednio z Kalisza, ale odkryto je w pobliskiej miejscowości Borek. Znaleziono tam bogato wyposażone groby, zawierające brązowy diadem, naramienniki spiralne, bransolety, liczne rodzaje szpil, paciorki, brzytwę, ozdobne guziki itp. Późniejsze fazy epoki brązu, a zwłaszcza jej schyłek (1000 - 650 r. p.n.e.), dostarczyły szeregu znalezisk zaświadczających, że tereny obecnego Kalisza i pobliskie okolice zamieszkiwała prasłowiańska ludność kultury łużyckiej, prowadząca osiadły tryb życia i trudniąca się rolnictwem i hodowlą.

650 r. p.n.e. - 500 r. n.e. - epoka żelaza.

     Epoka, w której głównym surowcem do wyrobu narzędzi i broni jest żelazo, dzieli się na okresy: halsztacki, lateński, wpływów rzymskich. W epoce żelaza dokonywał się rozkład patriarchalnej wspólnoty pierwotnej, kształtowały się związki plemienne i ponadplemienne.
     - Okres halsztacki (650 - 400 r. p.n.e.) - w tym okresie nastąpił bujny rozwój kultury łużyckiej. Gospodarka ludności opierała się na hodowli zwierząt i uprawie roli. Osiedla były niewielkie, z czasem powstają większe osady - grodziska o charakterze obronnym. Ok. 500/450 r. p.n.e. nastąpił z południa najazd koczowniczego plemienia Scytów, który przyniósł wyniszczenie i zubożenie ziem zamieszkałych przez ludność kultury łużyckiej. Najwięcej śladów z tego okresu dostarczyły wykopaliska na Wydartem w Kaliszu, gdzie odkryto pozostałość otwartej osady, którą zamieszkiwała ludność kultury łużyckiej i pomorskiej.
     - Okres lateński (400 r. p.n.e.- 35/40 r. n.e.) - Pod koniec okresu halsztackiego pojawiła się na terenie dzisiejszego Kalisza - pobratymcza do łużyckiej - ludność kultury pomorskiej. Cmentarzyska z charakterystycznymi dla tej kultury ciałopalnymi grobami skrzynkowymi, zawierającymi popielnice i inne dary grobowe (kubki, misy, dzbanki gliniane i przedmioty żelazne), odkryto w Zadowicach, Majkowie i Pruszkowie oraz na Wydartem. Nieco później pojawili się Celtowie - Lugiowie w dwóch falach migracyjnych  - ok. 300 i 250 r. p.n.e. Przynieśli oni ze sobą wyższą kulturę rolną i materialną oraz wyższe formy organizacji plemiennej (ślady celtyckie odkryto w Piwonicach i na Wydartem). W późnym okresie lateńskim zapoczątkowany został proces względnego wyrównania się poziomu kultury na ziemiach polskich oraz krystalizowania etnicznego ludności słowiańskiej. Tuż przed naszą erą istniało najprawdopodobniej plemię Helisiów (Kaliszan - plemię zamieszkujące tereny błotne) nad Prosną, które wraz z innymi wchodziło w skład lugijskiego związku ponadplemiennego kontrolującego szlak bursztynowy.
     - Okres wpływów rzymskich (35/40 - 500 r. p.n.e.) - W starszym okresie wpływów rzymskich na większości ziem polskich panowała kultura przeworska, a na północy kultura pomorska. W ciągu kilku stuleci przekształcają się one powoli w kulturę prapolską; następuje unifikacja kulturowa ludności słowiańskiej i jej ekspansja na cały obszar, który w przyszłości zajmie państwo polskie. Rozwój społeczno-ekonomiczny na ziemiach polskich przybrał na sile, szczególnie w pierwszej fazie okresu. Podstawę bytu ludności stanowiła uprawa roli w powiązaniu z chowem zwierząt, uzupełniana myślistwem, rybołówstwem, bartnictwem i zbieractwem. Rozwinęło się hutnictwo żelaza (w tym w regionie Kalisii - Kalisza) i obróbka metali. Dużego znaczenia nabrała wymiana towarowa wewnętrzna i zewnętrzna. Ta ostatnia dotyczyła plemion germańskich oraz prowincji rzymskich. Eksportowano żelazo, bursztyn, miód, wosk, futra, a z Rzymu przenikały na ziemie polskie liczne naczynia brązowe i wyroby szklane, zapinki, pierścienie, sprzączki. Głównym importem jednakże były monety rzymskie, których używano jako pieniądza. W schyłkowej fazie wpływów rzymskich (375 - 500 r.; niektórzy określają ją okresem wędrówki ludów) wymiana z prowincjami rzymskimi chyli się ku upadkowi. Kontakty między Rzymem i Bizancjum a ziemiami polskimi przerywane zostają migracjami germańskimi i najazdem Hunów, którzy zajęli Panonię (obecnie Węgry) i utworzyli tam swoją monarchię. Panowanie Hunów na tych terenach zahamowało rozwój wymiany handlowej i izolowało ziemie polskie od świata śródziemnomorskiego.
     Z tego okresu pochodzi wiele świadectw kultury materialnej, które dają wyobrażenie o roli i znaczeniu Kalisza w starożytnym świecie słowiańskim. Oprócz nich pojawiają się dwa wyjątkowej wagi, są one bowiem świadectwami pisanymi. Tacyt (ok. 55 - ok. 120 r.), historyk rzymski, w swoim dziele Germania wymienia nazwę Helisios, umieszczając tę miejscowość na ziemiach plemienia Lugiów (zob. okres lateński), co pozwala, według B. Bilińskiego, na utożsamienie jej z Ptolemeuszową Kalisią. Kalisia pojawia się dwukrotnie: raz na mapie, dwa - w spisie miejscowości w dziele Klaudiusza Ptolemeusza Nauka geograficzna. Autor - aleksandryjski astronom, matematyk, geograf i teoretyk muzyki (ok. 100 - 168 r.) - zlokalizował Kalisię na 43⁰45' długości i 52⁰50' szerokości geograficznej. Najnowsze badania archeologiczne, prowadzone na terenie Kalisza i w jego okolicy od 1950 r., dają podstawę, aby nazwę Kalisia odnieść do skupiska osad z pierwszych wieków naszej ery, skoncentrowanego na powierzchni około 300 km² (wg K. Dąbrowskiego). Te odległe od siebie od jednego do trzech kilometrów osady, zakładane były na występach tarasów, wchodzących klinem w dolinę Prosny i jej dopływów. w Piwonicach, Kaliszu, Zagórzynie, Majkowie, Tyńcu i Dobrcu. Problemem otwartym jest usytuowanie w tym zespole ewentualnego ośrodka centralnego. Nie natrafiono dotychczas na ślady faktorii handlowej, nic też nie wskazuje, aby istniał w tym czasie ośrodek o charakterze grodu. W wyniku poszukiwań archeologicznych stwierdzono, że w okresie rzymskim tereny wokół dzisiejszego Kalisza były gęsto zasiedlone, co potwierdzają odkryte pozostałości osiedli i cmentarzysk. Metryka kaliskiego skupiska osadniczego liczy około dwudziestu stuleci, co pozwala stwierdzić, że żywe kontakty handlowe jego mieszkańców z państwem rzymskim posiadały już w czasach Ptolemeusza bogatą tradycję, sięgającą wielu pokoleń wstecz. Na podstawie dokonanych badań naukowych można także podjąć próbę rekonstrukcji szlaku bursztynowego. Wiodąc z południowego zachodu, osiągał on Prosnę w okolicach Wieruszowa i biegł dalej lewym brzegiem rzeki do obecnego Kalisza. Tu istniała główna przeprawa przez Prosnę i Swędrnię, skąd szlak bursztynowy kierował się na północ ku Warcie, przekraczając ją w rejonie Koła. Z okresu Kalisii Ptolemeusza pochodzą odkryte w okolicach Kalisza szczątki pieców do wypalania wapna, a także narzędzia pracy: noże, nożyce, pilniki, piły, kleszcze, szydła, sierpy i półkoski. Znaleziono też broń, ostrogi, zapinki, sprzączki i okucia. Na szczególną uwagę zasługuje odnaleziony w Wesółkach bogato wyposażony grób kowala oraz pochówek z umieszczonym w nim mieczem z napisem ALLIVS PA (Allius - pierwsze imię płatnerza wytwórcy, PA - dwie pierwsze litery drugiego imienia płatnerza). Ślady osadnictwa schyłkowego okresu starożytności wykryto w Piwonicach, Zagorzynie i Wesółkach. Znaleziona tam ceramika świadczy o ciągłości procesu osadniczego na tych terenach. Znaleziska te stanowią, wówczas jeszcze rzadkie, okazy naczyń typowych dla VII i VIII w. Czwarte i piąte stulecie naszej ery obfitowało w wiele dramatycznych wydarzeń, z których najpoważniejszym był upadek Imperium Rzymskiego oraz rozpoczynający się właśnie okres wędrówek ludów. W tym czasie Kalisz nie odgrywał już tak ważnej, jak uprzednio, roli. Miejsce kontaktów handlowych z południem i północą zajął tranzyt ze wschodu na zachód. Jednym z dowodów na utrzymywanie stałych kontaktów z Europą jest - odkryty przez archeologów w jednym z budynków mieszkalnych na terenie starożytnej osady w Piwonicach - drogocenny kielich wykonany z żółtego szkła zdobionego ornamentami oraz bogaty skarb znaleziony w Zagórzynie, zawierający w chwili odkrycia kilka kilogramów monet srebrnych i złotych, złote medaliony cesarzy rzymskich (Walentynian i Walens) oraz bogato zdobioną srebrną sprzączkę do pasa.

VI-VIII w. - najstarsza faza okresu wczesnośredniowiecznego.

     W VI i VII w. dokonał się na ziemiach słowiańskich wielki przełom gospodarczy, polegający na upowszechnieniu się stałego rolnictwa ornego. Radło dawało możliwość podjęcia uprawy na różnych glebach w trudnych niekiedy warunkach terenowych, a chów bydła, głównie wołów, dostarczał sprzężaju. Wyższe plony dawały nadwyżki towarowe, które można było przeznaczyć na wymianę. Rosła wytwórczość domowa, pojawiły się początki rzemiosła. W sferze społecznej nastąpił rozpad pierwotnej struktury rodowej, którą zastąpiła więź terytorialno-sąsiedzka i wspólnota terytorialna. Jednostkami nowej organizacji społecznej były: pole, opole, małe plemię (znane było plemię kaliskie, należące do wielkiego plemienia Goplan), wielkie plemię - luźny związek małych plemion. Ludność zamieszkiwała głównie w osadach otwartych (2 - 3 - zagrodowe). Rozwój nowej organizacji terytorialnej spowodował, że w VII i VIII w. zaczęły powstawać osady obronne grody. Z tej fazy wczesnego średniowiecza zachowało się na terenie Kalisza niewiele śladów. Dopiero najnowsze badania przy ul. Wydarte przyniosły wyniki. Poza osadą z wczesnej epoki żelaza, o czym była już mowa, odkryto tu dwie osady wczesnośredniowieczne, w tym wioskę z VII w. Pozostały po niej ślady budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz znaczna ilość fragmentów naczyń glinianych, kościane szydła, gliniane przęśliki, a ponadto liczne kości zwierzęce.