Z NOTATEK KULISIEWICZA

       “...W pracy swej dotykam się ziemi, patrzę na świat i notuję zobaczone sprawy...”.

      W odziedziczonym przez kaliskie muzeum archiwum kulisiewiczowskim odnaleźć można wiele takich wyznań spisanych na luźnych, niedatowanych kartach. Wyrazy “człowiek” i “ziemia” pojawiają się w nich tak często (podobnie zresztą jak w literackiej sferze szkicowników), że należy uznać je za słowa-klucze do twórczości artysty.

      We wstępie do teki drzeworytów z cyklu “Bacówka” Kulisiewicz pisze: “...Kilku ich jest. Ciągle ci sami. Przez szereg miesięcy. Z wiosną przychodzą na polanę z ogromnym stadem owiec (...). Szare rano ich budzi, noc czarna do snu kładzie. Poszum lasu jest im tak bliski, jak ci wszyscy, których zostawili w wioskach swoich (...). Południe. Za kwadratowym ogrodzeniem stado owiec. Jak mocno słońce grzeje. Ślizga się po grzbietach skłębionego stada, czepia się włosów ludzi dojących, połyskuje w kroplach potu i pada na umęczone, spracowane ręce. Kwiaty pachną, słychać głos ludzi, żałosne pobekiwanie przerzyna powietrze (...). Jesień. Dzień taki krótki. Trawy pożółkły. Nad ścianą czarnego lasu idą chmury. Polana jest pusta...”.

      Szlembarskie drzeworyty, podobnie jak ich literacki komentarz, niezwykle trafnie oddają istotę bytowania ludzi, których rytm życia podporządkowany jest rytmowi natury. Żłobione w drzeworytniczym klocku postacie przyjmują - jakby prawem mimikry - formy otaczającej ich, nie zawsze przyjaznej przyrody: mają w sobie coś z sękatych, powykręcanych wiatrem drzew i coś z twardości głazu.

      W okresie powojennym artysta porzucił wszelkie techniki graficzne i zajął się wyłącznie rysunkiem.

      Swoistą ramę dla prezentowanych tu prac stanowią dwa cykle: “Warszawa 1945” i “Krajobrazy spalone” (1979-81). Dalekie sobie zarówno czasem dzielącym ich powstanie jak i stroną formalną a także typem zawartej w nich ekspresji łączą się jednak na mocy czegoś ważniejszego niż czasowa czy formalna spójność: na mocy wspólnoty zasadniczego problemu, pewnej wewnętrznej ciągłości myślowej. Jest nią refleksja humanisty nad złem tkwiącym w człowieku, nad niszczącą i bezsensowną nierzadko, jego działalnością.

      Artystycznym rezultatem odysei Kulisiewicza stały się wspaniałe cykle rysunków, których maleńką zaledwie część prezentujemy w tym albumie. Starałyśmy się tak dobrać prace, by pokazać nie tyle najistotniejszą dla artysty tematykę, ale odnotować również wielość technik rysunkowych - poszukiwania wciąż nowego sposobu wyrażenia artystycznego: klasyczną czystą linię prowadzoną piórkiem w bieli kartki, działanie plamą, stosowanie koloru czy swoistego pastiszu grafiki. Realizacja idei artystycznej w taki a nie inny sposób nie jest dla Kulisiewicza sprawą drugorzędną. Realizacja jest kreacją. Dlatego właśnie prace artysty często różnią się między sobą stylistyką pozostając jednocześnie rozpoznawalne jako jego własne, niepowtarzalne dzieła.

      W cyklu warszawskim pokazującym rezultat niepojętego koszmaru wojny, niewiarygodnie zniszczone miasto, pejzaż celowo pozbawiony ludzkiej obecności, operuje rysownik nie tylko kreską. Posługuje się także plamą i światłocieniem zbliżając się w ten sposób ku malarstwu. Oddajmy głos samemu artyście: “...Wypalone szkielety domów o kształtach tak fantastycznych, że nie pomyślałaby ich najbardziej zuchwała wyobraźnia, rdzaworude wśród ciepłych tonów późnej jesieni, tworzyły krajobraz jedyny w swoim rodzaju, pełen dramatycznego piękna i nie wiem czemu kojarzący się w mojej pamięci z widzianą przed laty Wenecją. Wychodziłem wcześnie z domu, wracałem o zmierzchu i nie mogąc się ani od tej Warszawy oderwać ani myśleć o czymkolwiek innym, rysowałem od razu tam gdzie byłem. Tak powstał cykl złożony ze stu rysunków, notatek ołówkowych, które później opracowałem piórem i pędzlem, tuszem i sepią...”.

      Innych sposobów używa Kulisiewicz w serii rysunków będących swego rodzaju komentarzem do brechtowskich inscenizacji “Kaukaskiego Kredowego Koła”, “Matki Courage” i “Galileusza”. Postacie i sytuacje sceniczne zostały tu poddane podwójnej niejako interpretacji: po raz pierwszy poprzez kreacje aktorskie i powtórnie - w tworzywie rysunkowym, rezultacie artystycznego spojrzenia na nie przez widza-rysownika. We wstępie do katalogu wystawy tych prac (pokazywanych w Paryżu i Berlinie) Brecht pisze: “...Wspaniałe plansze Kulisiewicza powstały pod wrażeniem przedstawienia teatralnego, ale jak czyni to każde artystyczne wyobrażenie - przemieniają one widzialną rzeczywistość. Przemieniają w sposób śmiały, a nawet całkiem samowładnie...”.

     W rysunkach z egzotycznych krajów pojawia się kolor jakby narzucony przez samą przyrodę z jej oszałamiającą różnorodnością barw.

      We wszystkich rysunkach z podróży dalekich i bliskich uderza zacieranie się różnic między portretowanymi ludźmi. Mieszają się typy etniczne i odrębności kulturowe. Kolejne doświadczenia artysty nakładają się na siebie. W rezultacie bohaterem opowieści kulisiewiczowskich staje się Everyman - każdy. Skrótowo potraktowane rysy twarzy starego górala z polskich Tatr, brązy libijskiego rybaka czy sędziwego Hindusa są po prostu syntezą starości, podobnie jak sylwetki kobiet z dzieckiem na ręku stanowią uniwersalny obraz macierzyństwa.

      Zamyka album cykl bardzo odmienny od wszystkiego, co Kulisiewicz stworzył przedtem. Kompozycje zawarte w tym cyklu, operujące głębokimi kontrastami czerni i bieli pełne są napięcia i dramatyzmu. Nie przywołują one żadnej znanej rzeczywistości, choć ich płynne kształty są czasami zoomorficzne lub nawet uczłowieczone.

 Barbara Kowalska