X. W latach wielkiej wojny i II Rzeczypospolitej (1914-1939) |
I wojna światowa przyniosła Polsce niepodległość, Kaliszowi - katastrofę. Tragiczny sierpień 1914 r., groza z premedytacją burzonego miasta, śmierć bezbronnych niewinnych ludzi, masowy exodus mieszkańców, ponura wreszcie sława majora Hermana Preuskera, sprawcy zagłady kwitnącego miasta - na długo pozostaną w pamięci kolejnych pokoleń. Usuwanie skutków zniszczeń i odbudowa miasta spadły na barki młodego państwa polskiego, odrodzonego w 1918 r. W dziele na nowo tworzonej państwowości miasto i jego obywatele odegrali poważną rolę; Kalisz wskutek szybkiej odbudowy stał się symbolem możliwości twórczych młodego państwa, jego obywatele natomiast, usposobieni wysoce patriotycznie, wykazywali zdumiewającą energię w działaniu na wielu odcinkach życia państwowego i społecznego. Lata II Rzeczypospolitej mimo napięć społecznych i zmieniającej się koniunktury gospodarczej - były na ogół pomyślne dla Kalisza: rozwinął się przemysł, dynamicznie rosła liczba mieszkańców, rozbudowano urządzenia i instytucje komunalne, oświata powszechna objęła całą niemal młodzież w wieku szkolnym, a liczne szkoły średnie uczyniły z miasta poważny ośrodek kształcenia kadr. Jednego wszakże celu choć czyniono liczne starania i zabiegi - nie udało się osiągnąć: statusu miasta wojewódzkiego. 1 września 1939 r. dzieło odbudowy i rozwoju zostało przerwane.
1914 - 2 sierpnia wieczorem do Kalisza
wkroczyły wojska niemieckie. Miasto zostało zajęte przez oddziały 155 pułku piechoty
pod dowództwem mjra Hermana Preuskera. Wojska rosyjskie opuściły Kalisz rankiem 2
sierpnia, paląc za sobą wszystkie zabudowania dworca kolejowego i niszcząc most na
Prośnie w Piwonicach.
- Z 3 na 4 sierpnia doszło na ulicach miasta do strzelaniny, na
skutek której pruskie władze wojskowe wzięły 20 zakładników i nałożyły na miasto
kontrybucję. Miasto zostało ostrzelane z dział rozlokowanych na okolicznych wzgórzach.
- 7 sierpnia doszło do nowej prowokacji, za którą poszło
rozszerzenie działań przeciwko mieszkańcom miasta. Kalisz został ostrzelany z
kartaczownic, podpalono także ratusz. 8 sierpnia do miasta ponownie wkroczyły oddziały
piechoty i rozpoczęły systematyczne dzieło zniszczenia. Rozstrzelano też kilku
zakładników. Morderstwa, rabunki, podpalenie domów i całych ulic trwały prawie do
końca sierpnia.
- 16 sierpnia spłonął teatr, a sześć dni później podpalono
ostatni dom przy ul. Kościuszki. Ludność masowo opuszczała miasto. Jesienią 1914 r. w
Kaliszu, liczącym przed wojną ok. 70 tys. mieszkańców, pozostało zaledwie 5 tys.
osób.
1915 - 27 maja władze niemieckie
ogłosiły własną wersję wydarzeń tragicznego sierpnia 1914 r. Winą za zaistniałe
wypadki obarczono miejscowe społeczeństwo.
- Działa w Kaliszu Komitet Obywatelski, niosąc pomoc dla
najbiedniejszej ludności.
- Wznowiła działalność Szkoła Handlowa. Zmieniła ona
później nazwę na Gimnazjum im T. Kościuszki.
- 3 grudnia Koło Architektów w Warszawie ogłosiło konkurs na
opracowanie planu odbudowy i rozbudowy Kalisza. Napłynęło 15 prac, z których
nagrodzono rozwiązanie zaproponowane przez T. Zielińskiego i Z. Wójcika.
- Zmarł ostatni z kaliskich reformatów o. Wiktor Sakowicz.
- Warszawska firma Bracia Łopieńscy zaprojektowała i
wykonała wielki kandelabr dla kościoła Św. Mikołaja.
1916 - Ogłoszony został uroczyście
Akt 5 listopada, obwieszczający, z decyzją cesarza Wilhelma II i cesarza
Franciszka Józefa I, powołanie do życia Królestwa Polskiego. Akt ten odczytany został
przed dawną siedzibą władz gubernialnych przez gubernatora wojennego gen. Wegenera i
burmistrza Teodora Prądzyńskiego.
- Komitet Obywatelski przekształcony został w Radę
Opiekuńczą, która dostarczała lekarstw i odzieży i prowadziła trzy tanie kuchnie,
wydające dziennie 7 tys. obiadów.
- W listopadzie przybył do Kalisza oddział legionistów. Ich
pobyt wywarł duży wpływ na młodzież zorganizowaną w harcerstwie i Polskiej
Organizacji Wojskowej.
- Kalisz stał się siedzibą VIII Okręgu POW, który obejmował
ówczesne powiaty: kaliski, turecki, koniński, słupecki, kolski i sieradzki.
- 5 listopada ukazał się pierwszy numer Gazety Kaliskiej,
której wydawanie wznowili bracia Radwan po przymusowej przerwie trwającej od 1914 r.
- 18 grudnia, po dwuletniej przerwie spowodowanej działaniami
wojennymi i zniszczeniem miasta, wznowił działalność oddział kaliski Polskiego
Towarzystwa Krajoznawczego.
- Zawiązało się Towarzystwo Komandytowe pod firmą
Elektrownia Kaliska - Hillekes, Gruber i Ska z 20-procentowym udziałem miasta.
- W tym roku szkolnym zorganizowano 5 czteroklasowych szkół
powszechnych, posiadających łącznie 31 oddziałów.
- Po przerwie w pracy dydaktycznej uruchomiono Gimnazjum Męskie Filologiczne, noszące
po wojnie imię Adama Asnyka.
1917 - 17 czerwca legioniści opuścili
Kalisz, ale wkrótce powrócili do niego po kilku tygodniach jako internowani żołnierze.
- W Szczypiornie urządzono obóz dla legionistów, internowanych
z powodu odmowy złożenia przysięgi na wierność Niemcom. W obozie przebywało około 3
tys. żołnierzy, którzy utrzymywali kontakt z mieszkańcami miasta poprzez zorganizowany
w Kaliszu Komitet Opieki nad Jeńcami oraz Radę Żołnierską obozu, w skład której
wchodził także Władysław Broniewski.
- Odbył się pierwszy mecz piłki nożnej między drużynami
szkolnymi Szkoły Realnej i Gimnazjum na placu sportowym przy ul. Częstochowskiej. Był
to pierwszy odnotowany w prasie oficjalny mecz piłkarski, zakończony wynikiem 4:1 dla
Gimnazjum.
- Ulicy Nowoogrodowskiej nadano imię Tadeusza Kościuszki. Aktu
odsłonięcia tablicy z nazwą dokonali dwaj konni kosynierzy, rozcinając wstęgę
kosami.
1918 - W początkach roku powstał w
Kaliszu pierwszy związek zawodowy. Zrzeszał on robotników przemysłu skórzanego.
- 10 stycznia powstało Koło Miłośników Sceny Polskiej.
Odnotowano wystawianie sztuk amatorskich w sali Towarzystwa Muzycznego.
- 3 marca odbył się ostatni pod zaborami koncert Kaliskiego
Towarzystwa Muzycznego. Wystąpili w nim Stanisław Bacewicz - skrzypce i Jerzy Lefeld -
fortepian.
- W połowie roku powstała Straż Obywatelska, której zadaniem
było opanowanie miasta i okolicy w wypadku ostatecznego osłabienia Niemców. W
decydujących chwilach wyzwolenia w Straży działało ok. tysiąca mężczyzn.
- 1 października ukazał się "Kurier Powszechny".
- 10 listopada utworzono Sztab Wojskowy Ziemi Kaliskiej - ciało
łączące rozmaite organizacje wojskowe. Szefem Sztabu został por. Juliusz Ulrych.
- 11 listopada dowództwo Sztabu Wojskowego Ziemi Kaliskiej
przejęło władzę w mieście od komendanta garnizonu niemieckiego gen. von Sontaga.
Rozbrojono niektóre oddziały niemieckie. W ciągu dnia zajęto większość urzędów i
instytucji. Komendantem miasta został ppor. Józef Lasoń.
- 11 listopada Rada Miejska wybrała nowego burmistrza. Został
nim Bronisław Bukowiński, który pełnił już tę funkcję przed wybuchem wojny.
Jednocześnie, w miejsce burmistrza, przywrócono godność prezydenta miasta.
- 13 listopada niemieckie oddziały opuściły Kalisz.
- 16 listopada w Kaliszu rozpoczęło się formowanie Batalionu
Pogranicznego. Składał się on głównie z mieszkańców Ostrowa Wielkopolskiego i
Skalmierzyc, byli też w nim kaliszanie.
- 17 listopada na zebraniu wszystkich cechów i zawodów
utworzono kaliską Radę Robotniczą.
- 13 grudnia na pl. Św. Józefa odbyła się przysięga
Batalionu Pogranicznego.
- 27 grudnia na polach pomiędzy Szczypiornem i Skalmierzycami
zginął Jan Mertka, pierwszy poległy powstaniec wielkopolski. W trzy dni później
Batalion Pograniczny, którego żołnierzem był Mertka, zdobył Skalmierzyce.
- 27 grudnia do Kalisza powrócił zakon 00. Franciszkanów.
1919 - Rozpoczęto prace
przygotowawcze do odbudowy Kalisza po zniszczeniach 1914 r. Przy odgruzowywaniu miasta
pracowało w styczniu tego roku 600 robotników, a w maju 3 300 osób. Uruchomiono 6
miejscowych cegielni, zakupując z góry ich całą roczną produkcję w ilości 10
milionów sztuk cegieł.
- 25 lutego powstał kaliski oddział Związku Zawodowego
Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich. W roku szkolnym 1919/20 oddział przejął
pensję W. Motylewskiej, a później H. Radolińskiej, z których powstało Gimnazjum im.
M. Konopnickiej, zwane Związkowym. W 1929 r. placówkę tę przekształcono w Seminarium
Nauczycielskie, czynne do 1936 r.
- 17 marca nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego pod
nowy gmach teatru według projektu Czesława Przybylskiego.
- 20 marca Kaliskie Towarzystwo Muzyczne zorganizowało pierwszy
koncert w odrodzonej ojczyźnie. Dochód z koncertu przeznaczono na pomoc dla
niezamożnych uczniów Gimnazjum im. T. Kościuszki.
- W kwietniu Rada Miejska dokonała wyboru nowego prezydenta
miasta. Został nim, w miejsce B. Bukowińskiego, inż. Jan Michalski.
- 25 maja w Kaliszu przebywa Józef Piłsudski wraz z generałami
Dowborem Muśnickim i Hallerem.
- 1 września rozpoczęły się lekcje w szkole powszechnej przy
ul. Polnej, ufundowanej przez E. Repphana.
- 14 października otwarta została szkoła muzyczna Kaliskiego
Towarzystwa Muzycznego. Jej pierwszym dyrektorem został Alojzy Dworzaczek, długoletni
dyrektor Towarzystwa Śpiewaczego "Lutnia" w Łodzi. W szkole prowadzono naukę
gry na fortepianie, skrzypcach i organach.
- Przy ul. 3 Maja wybudowano 2 szkoły powszechne.
- Kościół i klasztor pobernardyński przejęli jezuici,
którzy łukiem i bramą połączyli kościół z budynkiem klasztornym. Remont zespołu
klasztornego i kościoła trwał do 1923 r.
- SS. Nazaretanki objęły po odbudowaniu, spalony w 1914 r.,
kościół i klasztor poreformacki.
- W szpitalach miejskich leczono 2 628 chorych, z których 343
zmarło.
- Kalisz liczył 42 486 mieszkańców; posiadał 22,5 km
brukowanych ulic.
1920 - 17 października odbyła się
uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod nowy gmach ratusza, który
zaprojektował Sylwester Pajzderski. Uroczystość poprzedzona została nabożeństwem
oraz wycieczką po mieście. Gościem honorowym miasta był premier Wincenty Witos. Tego
samego dnia odbył się, z udziałem premiera Witosa, Zjazd Rzemieślniczy.
- 8 listopada w Kaliszu powołano do życia Związek
Przemysłowców Kaliskich. Jego prezesem został mecenas J. Radwan. Związek miał za cel
popieranie rodzimego przemysłu.
- Strajki objęły drukarzy, budowlanych, piekarzy, krawców,
szewców i kucharzy.
- 16 grudnia prof. W. Demetrykiewicz przedłożył Polskiej
Akademii Umiejętności w Krakowie memoriał w sprawie zabytków kaliskiego grodziska.
Była to pierwsza naukowa propozycja przeprowadzenia badań archeologicznych na Zawodziu.
- Nauczycielem, a następnie dyrektorem szkoły muzycznej został
Alfred Wiłkomirski, zasłużony muzyk i pedagog. W szkole tej pracowali także Maria,
Kazimierz i Michał Wiłkomirscy, prowadząc klasy fortepianu, skrzypiec i wiolonczeli.
Wiłkomirscy związani byli z Kaliszem do 1926 r.
1921 - 5 stycznia odbyło się
poświęcenie nowych szkół powszechnych przy ul. 3 Maja. Nadano im imiona Konstytucji 3
Maja i Konstytucji 11 Marca. Poświęcenia szkół dokonał ks. prałat J. Sobczyński.
- 24 marca powrócił do Kalisza 29 Pułk Strzelców Kaniowskich
po dwuletnim pobycie na polach bitewnych wojny polsko-radzieckiej. Pułk powitały władze
miejskie i komitet obywatelski. Odbyła się defilada oddziałów.
- Kalisz został objęty kolejną falą strajków i demonstracji,
co doprowadziło do ustąpienia ze stanowiska prezydenta miasta J. Michalskiego. Jego
miejsce zajął Kazimierz Koszutski.
- 12 kwietnia Kalisz gościł członków zjazdu Związku Miast, w
tym prezydentów Warszawy i Łodzi.
- 24 kwietnia rozwiązano działające od 22 lat Kaliskie
Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe.
- 8 maja na pl. Św. Józefa odbył się wielki 10-tysięczny
wiec dla poparcia powstania śląskiego. Zgromadzeni przyjęli rezolucję domagającą
się natychmiastowego uregulowania sprawy Górnego Śląska.
- 15 maja 29 Pułk Strzelców Kaniowskich otrzymał sztandar
ufundowany przez społeczeństwa Warszawy i Kalisza. Aktu wręczenia dokonał, przybyły
na tę uroczystość, marszałek Józef Piłsudski, który najbardziej zasłużonych
udekorował krzyżami Virtuti Militari. Dzień ten obchodzono w latach następnych jako
święto pułkowe.
- 1 czerwca Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz prezydium
konserwatorów zabytków wydało zalecenie podjęcia rozmów w sprawie wywłaszczenia
terenu dawnego grodziska na Zawodziu.
- 25 lipca odbył się ogólny strajk protestacyjny przeciw
drożyźnie i paskarstwu. Podczas wiecu uchwalono rezolucję w sprawie uzdrowienia
sytuacji gospodarczej. Komuniści i socjaliści zorganizowali pochód, protestując m.in.
przeciw brutalnej akcji policji.
- 4 sierpnia tego roku obraz Rubensa z kościoła Św. Mikołaja
przewieziono do Poznania, do pracowni prof. Rutkowskiego dla dokonania zabiegów
konserwatorskich. Obraz powrócił na swoje miejsce 6 października.
- 14 sierpnia Kaliska Straż Pożarna obchodziła jubileusz
50-lecia. Obchody przypadające w 1914 r. nie odbyły się z oczywistych powodów. Na
uroczystość złożyło się poświęcenie sztandaru, defilada straży, ćwiczenia
oddziałów oraz jubileuszowy obiad.
- Powstało Towarzystwo Miłośników Sceny. Przewodniczącym
był Lucjan Kamasz.
- Ministerstwo Kultury i Sztuki postanowiło umieścić w
inwentarzu zabytków sztuki i kultury: wielki ołtarz w kościele Św. Mikołaja, srebrną
monstrancję złoconą z 1783 r., obraz Św. Paschalisa z 1715 r., obraz Rubensa w
kościele Św. Mikołaja, patenę romańską, portret prymasa Stanisława Karnkowskiego z
XVI w., portret kustosza kolegiaty ks. Kłossowskiego, tryptyk z XV w., oraz obraz
Madonna ab igne w kolegiacie.
- 16 października Misja Angielska, z pomocą magistratu miasta
Kalisza oraz Związku Ziemian powiatu kaliskiego, uruchomiła tanią kuchnię w
pobernardyńskim budynku klasztornym.
1922 - W lutym dała pierwszy prąd
elektrownia miejska umieszczona w dawnym foluszu Repphana przy al. Józefiny. Zakład
wytwarzał energię przy pomocy turbiny wodnej o mocy 40 KM. Jednocześnie na ulicach
miasta ustawiono 150 lamp. W tym samym roku wyposażono elektrownię w motor Diesla
o sile 300 KM. W latach późniejszych elektrownia była systematycznie rozbudowywana.
- W kwietniu odbył się proces kaliskich komunistów - kolejarzy
Chrzanowskiego i Rasińskiego - oskarżonych o rozpowszechnianie odezw. Sąd uniewinnił
obu oskarżonych.
- 23 września zorganizowano w Kaliszu zjazd prasy
prowincjonalnej dla uczczenia jubileuszu 30-lecia istnienia Gazety Kaliskiej.
Uczestnicy zjazdu po zakończeniu obrad zwiedzili wzorową wieś polską - Lisków.
- Otwarto seminarium duchowne jezuitów, na które przybyli
prymas kardynał Edmund Dalbor, kardynał Aleksander Kakowski i inni biskupi.
- Przy Kaliskiej Manufakturze Pluszu i Aksamitu powstała straż
pożarna licząca 90 członków.
1923 - 2 czerwca do Kalisza przybył Stanisław Wojciechowski, drugi prezydent Rzeczypospolitej
Polskiej. W rodzinnym mieście witał go komitet złożony z najbardziej znanych i
szanowanych obywateli. Przy tej okazji miasto nadało prezydentowi honorowe obywatelstwo.
- W dniach 8 i 9 września odbył się zjazd wychowanków szkół
kaliskich. Na zjazd przybył prezydent Rzeczypospolitej S. Wojciechowski, absolwent kaliskiego Gimnazjum Realnego.
- Przy ul. Górnośląskiej istnieje teatr Variété.
- 14 września odsłonięto tablicę pamiątkową wmurowaną w
ścianę ratusza, poświęconą ofiarom pierwszych dni wojny światowej w Kaliszu.
- W listopadzie w Gimnazjum im. A. Asnyka po raz pierwszy
zademonstrowano urządzenia radiofoniczne; pokazy połączone były z odczytami na temat
rodzącej się właśnie radiofonii.
- Wyszedł pierwszy numer pisma szkół kaliskich pod nazwą
Świt. Czasopismo ukazywało się do 1933 r.
1925 - Do użytku oddano nowy budynek
ratusza. Uwieńczeniem budowy było osadzenie na iglicy wieży ratuszowej wietrznika z
herbem miasta, wykonanym przez Mieczysława Jarnuszkiewicza.
- 1 lipca władze miasta uchwaliły, aby powrócić do herbu
miasta według wzoru, jaki nadał mu Bolesław Pobożny w 1264 r., a który, wielokrotnie
później przerabiany, zatracił pierwotny kształt. Nowy herb zaprojektował Bohdan
Marconi na wzór najstarszej znanej pieczęci miasta.
- W szpitalach miejskich leczono 3 196 osób, z których 260
zmarło.
- W Rynku Głównym wybudowano i uruchomiono pierwszą w Kaliszu
stację benzynową firmy Vacuum Oil Company.
1926 - 9 i 10 lutego Kalisz stał się
widownią krwawych starć robotników z policją. Bezpośrednią przyczyną zajść było
aresztowanie działaczy związkowych. Zebrany na rynku tłum wdarł się do ratusza. Po
trwających dwa dni zamieszkach porządek w mieście zaprowadziły duże oddziały
policji, otwierając ogień do robotników. Wojsko odmówiło wzięcia czynnego udziału w
tłumieniu robotniczego protestu przeciw obniżce płac i bezrobociu.
- 16 lutego, po latach stagnacji, wznowił działalność
oddział kaliski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
- Powstała Organizacja Młodzieży TUR, prężnie rozwijająca
działalność kulturalną.
- Oddano do użytku budynek Banku Polskiego, zbudowany według
projektu Mariana Lalewicza.
- Architekt Władysław Michalski opracował plan rozbudowy
Kalisza, plan ten nie doczekał się jednak pełnej realizacji.
- W dniach od 1 do 6 października przed sądem okręgowym w
Kaliszu toczył się proces przeciwko 55 uczestnikom wypadków lutowych.
- Kalisz liczy 49 574 mieszkańców, a gęstość zaludnienia
wynosi aż 7 746 osób na km2.
1927 - 21 kwietnia rozpoczęto rozbiórkę
pomnika upamiętniającego spotkanie władców Rosji i Prus. Pomnik ten stał na pl. Św.
Józefa i rozebrany został na żądanie społeczeństwa miasta.
- Po zniszczeniach wojennych miasto odbudowało 103 domy.
- Ukazało się ABC Kaliskie, mutacja warszawskiego
ABC, redagowane i wydawane przez Mieczysława Krauckiego.
- 1 lipca miasto przejęło bibliotekę Towarzystwa Kursów
Popularnych im. A. Asnyka, tworząc Miejską Bibliotekę
Publiczną im. A. Asnyka.
- 7 sierpnia w Szczypiornie pod Kaliszem odbyła się
uroczystość odsłonięcia pomnika legionistów, internowanych tu w 1917 r. Do budowy
pomnika użyto elementów z rozebranego obelisku stojącego na pl. św. Józefa. Na
uroczystość przybył marszałek J. Piłsudski wraz z rodziną oraz inni wybitni
przedstawiciele Legionów. Piłsudski nie był jednak obecny w Szczypiornie, w
uroczystości udział wzięła tylko Aleksandra Piłsudska z córkami.
- 7 sierpnia uchwałą Rady Miejskiej honorowe obywatelstwo
miasta Kalisza zostało nadane marszałkowi Piłsudskiemu.
- 7 sierpnia w obecności kilkunastu tysięcy widzów został
otwarty stadion sportowy w Kaliszu. Aktu otwarcia dokonał ppłk. J. Ulrych.
- Tego samego dnia otwarto nową szosę łączącą Kalisz z
Kucharami i dalej z Pleszewem i Poznaniem. Przecięcia wstęgi dokonał minister spraw
wewnętrznych gen. Felicjan Sławoj-Składkowski. Pierwszą podróż nową szosą odbył
gen. Składkowski wraz z księdzem prałatem Wacławem Blizińskim twórcą wzorowej wsi
polskiej - Liskowa.
- W październiku rozpoczęło swoją działalność Towarzystwo
Przyjaciół Książki. Jego prezesem został adwokat Mieczysław Siekiel-Zdzienicki, a na
liście członków znalazły się nazwiska A.
Parczewskiego, F. Łączkowskiej, ks. J. Sobczyńskiego, K. Stefańskiego oraz
Władysława Kwiatkowskiego. Towarzystwo reaktywowano w 1977 r.
- 1 listopada na Stadionie Miejskim odbył się pierwszy w
Kaliszu międzynarodowy mecz piłki nożnej pomiędzy wspólną reprezentacją miast:
Poznania, Ostrowa Wlkp. i Kalisza a najsilniejszą żydowską drużyną Austrii - Hakoah.
Mecz zakończył się wygraną gości 5:0.
- 4 grudnia Kaliskie Towarzystwo Lekarskie obchodziło 50-lecie
istnienia. Dla uczczenia rocznicy zorganizowano sesję naukową, której przewodniczył
prezes towarzystwa dr Bronisław Koszutski.
- Biblioteka Publiczna im. A. Mickiewicza posiadała 12 500
tomów.
1928 - 28 czerwca otwarto wystawę druków
kaliskich zorganizowaną w kasynie oficerskim 29 pp. przez Towarzystwo Przyjaciół
Książki. Zgromadzono na niej około 1200 pozycji, poczynając od Katechizmu
rzymskiego wydanego w 1603 r. przez Jana Wolraba Młodszego po druki współczesne.
- 29 czerwca odbył się drugi zjazd wychowanków szkół
kaliskich. Tablicę ku czci Adama Asnyka na murze
gmachu gimnazjum jego imienia odsłonił b. prezydent
Rzeczypospolitej S. Wojciechowski.
- 22 lipca odbył się w Kaliszu zjazd delegatów miast Polski -
poszkodowanych wojną europejską. Na zjazd przybyli przedstawiciele różnych miast:
Ostrołęki, Suchedniowa, Terespola, Krasnegostawu, Krakowa, Przasnysza, Sochaczewa,
Brześcia nad Bugiem i innych.
- W Kaliszu gościł prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki.
1929 - 7 kwietnia położono kamień
węgielny pod budowę nowej świątyni prawosławnej, która stanęła przy ul. Niecałej
(dziś Walki Młodych) Świątynię zaprojektował Michał Zenowicz, budowę zaś
prowadził inż. Albert Nestrypke.
- 14 kwietnia dokonano rozłamu w kaliskiej organizacji PPS,
tworząc wzorem innych ośrodków Polską Partię Socjalistyczną dawną Frakcję
Rewolucyjną z Franciszkiem Dąbrowskim, Władysławem Jankowskim i Tomaszem Hankowskim na
czele.
- W maju z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu Agencja
Propagandowa przystąpiła do realizacji filmu pt. Historia miast polskich. Jego
pierwsza część pokazywała Kalisz jako najstarsze miasto polskie i nosiła tytuł Kalisz
i jego historia.
- 8 maja przed teatrem odbył się wielki wiec protestacyjny
przeciw ekscesom, jakich dopuścili się w Opolu niemieccy nacjonaliści wobec polskich
artystów z Katowic. Wiec zgromadził około 5 tys. osób i zakończył się przyjęciem
rezolucji potępiającej wybryki nacjonalistów.
- Otwarto nowy prywatny zakład leczniczy. Mieścił się on w
budynku zakładu hydropatycznego w kaliskim parku. Właścicielami lecznicy byli lekarze
B. Cegłowski, St. Radwan i T. Pawłowski.
- 16 maja otwarto lokal Polskiej Partii Socjalistycznej - dawnej
Frakcji Rewolucyjnej. Po uchwaleniu rezolucji potępiającej działania CKW PPS
uroczystość zakończono odśpiewaniem Czerwonego Sztandaru.
- 1 lipca magistrat przejął pod swoją opiekę Muzeum Ziemi Kaliskiej, a na czele zarządu stanął
prezydent miasta. Nową siedzibą Muzeum stały się pomieszczenia na trzecim piętrze
ratusza.
- 24 sierpnia na pomniku legionistów w Szczypiornie, w
obecności prezydenta miasta Mieczysława Szarrasa,
umieszczone zostało popiersie marszałka Piłsudskiego.
- 30 września minister przemysłu i handlu nadał Kaliszowi
złoty medal za dorobek gospodarki miejskiej przedstawiony na Powszechnej Wystawie
Krajowej w Poznaniu.
- Magistrat uruchomił betoniarnię do wyrobu płyt chodnikowych,
ulicznych i rur.
1930 - 7 lutego władze miejskie
otrzymały dyplom honorowy Polskiego Komitetu Olimpijskiego za zasługi położone w
dziedzinie budowy urządzeń sportowych i popieranie sportu.
- 18 lutego w pomieszczeniach Banku Ziemi Kaliskiej odbyło się
zebranie organizacyjne Towarzystwa Miłośników Sceny w Kaliszu. Celem działalności
towarzystwa było dokończenie budowy teatru oraz popularyzacja sztuki teatralnej.
- W kwietniu tego roku ukazał się miesięcznik regionalny
Ziemia Kaliska, wydawany przez Towarzystwo Przyjaciół Książki w Kaliszu.
Znakomicie redagowane pismo ukazywało się do października 1932 r., zamieszczając na
swych łamach cenne przyczynki do historii miasta.
- 15 kwietnia - magistrat miasta Kalisza odznaczony został
dyplomem honorowym Związku Związków Sportowych za popieranie sportu polskiego i
inwestycje sportowe miasta. Dyplom z rąk prezesa Polskiego Związku Towarzystw
Wioślarskich J. Radwana odebrał prezydent miasta M. Szarras. Dyplomy takie uprzednio
otrzymały Warszawa i Bydgoszcz.
- 25 maja w Kaliszu odbył się zjazd uczestników strajku
szkolnego z 1905 r. Zjazd zaszczycili, jako wychowankowie szkoły i uczestnicy strajku,
minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego dr Sławomir Czerwiński, rektor Alfons Parczewski, płk Juliusz Ulrych i inni. Na
dziedzińcu Gimnazjum im. A. Asnyka
dokonano odsłonięcia tablicy pamiątkowej poświęconej Melanii Parczewskiej oraz
wybrano delegatów na zjazd krajowy uczestników strajku szkolnego 1905 r.
- 7 września w sali Stowarzyszenia Rzemieślników
Chrześcijańskich
- wobec kilkuset osób - wygłosił odczyt socjalista Bolesław
Drobner. Tematem jego wystąpienia były problemy ordynacji wyborczej.
- 26 października w Kaliszu obchodzono uroczyście 25-lecie
strajku szkolnego. Na skutek fatalnej pogody uroczystości ograniczono do mszy, złożenia
wieńca w Gimnazjum im. A. Asnyka pod tablicą poświęconą M. Parczewskiej oraz
wysłuchania referatu prof. Botnera.
1931 - W tym roku w Kaliszu było 3 267 bezrobotnych.
- 1 kwietnia odbyło się zebranie
organizacyjne kaliskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Pierwszym
prezesem oddziału wybrano Aleksandra Ulrycha.
- Ukazał się Sztubak, pismo uczniów Gimnazjum im. A.
Asnyka. Czasopismo wychodziło do 1932 r.
1932 - Rozpoczęto budowę nowego szpitala
miejskiego według projektu architekta W. Borawskiego. Nowy szpital zlokalizowany został
przy ul. Toruńskiej. W tym roku w kaliskich szpitalach leczyło się 4 917 osób, z
których 330 zmarło.
- 22 lutego ogłoszono wyrok w procesie 33 kaliskich komunistów,
z których 22 otrzymało wyroki od 2 miesięcy do 5 lat więzienia.
- 27 lutego w Kaliszu zorganizowano po raz pierwszy mecz
bokserski. Przed zawodami krótkie wyjaśnienie znaczenia tego sportu przekazał licznie
zebranej publiczności prezes Poznańskiego Okręgu Bokserskiego Łapiński. W walkach
zmierzyło się 10 zawodników klubów poznańskich.
- 20 marca Szkoła Powszechna im. Elizy Orzeszkowej otrzymała
sztandar szkolny. Wręczenia sztandaru uczniom dokonał inspektor szkolny Jan Borzęcki w
obecności prezydenta miasta M. Szarrasa. W roku tym w szkołach powszechnych nauki
pobierało 7 052 dzieci.
- 5 września uruchomiono nową elektrownię miejską w
Piwonicach. Elektrownię zaopatrzono w dwie turbiny o mocy 4200 KM sprowadzone ze Szwecji.
Zastąpiła ona dotychczasową elektrownię, mieszczącą się w dawnym foluszu. Kaliska
elektrownia posiadała w tym czasie 6 623 abonentów.
- Założono nowy cmentarz przy ul. Mickiewicza. Poświęcenie
cmentarza odbyło się w 1933 r., w czasie odsłonięcia mauzoleum z prochami zmarłych w
Szczypiornie legionistów.
- Ukazały się pierwsze tomy Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. W książce tej kaliszanie łatwo
rozpoznali wizerunek swojego miasta.
- Wzorem lekarzy zakopiańskich, wyrazy poparcia dla Tadeusza
Boya-Żeleńskiego w jego akcji na rzecz świadomego macierzyństwa przesłali także
lekarze kaliscy - Mieczysław Cichocki, Karol Cywiński, Adolf Czajkowski, Alfred Dreszer,
Marek Grabowski, Bronisław Koszutski, Zygmunt Mąka, Karol Niepokojczycki, Tadeusz
Pawłowski, Karol Piotrowski, Wojciech Plewniak.
- W budynku taboru miejskiego umieszczono areszt miejski,
przeniesiony z gmachu starostwa.
1933 - Do tego roku odbudowano po
zniszczeniach wojennych 182 domy oraz wzniesiono 401 nowych budynków, w tym 322
mieszkalnych, 41 przemysłowych, 14 budynków użyteczności publicznej i 24 o charakterze
gospodarczym.
- 24 kwietnia w więzieniu kaliskim wybuchł bunt zorganizowany
przez komunistów.
- W przytułku dla starców pod wezwaniem Św. Ducha przy ul.
Nowy Świat przebywało 126 pensjonariuszy, a w przytułku Opatrzności Boskiej przy ul.
Skarszewskiej 124 dzieci. 108 dzieci znalazło też schronienie w żłobku przy klasztorze
Nazaretanek.
- 13 września z inicjatywy Powiatowego Komitetu LOPP
zorganizowano uroczystość dla uczczenia pierwszej rocznicy tragicznej śmierci
zwycięzców Challenge'u Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury.
- 26 września w magistracie odbyło się zebranie, na którym
przedstawiono projekt budowy w Kaliszu wodociągów i kanalizacji.
- 26 października, z inicjatywy posła ziemi kaliskiej A.
Ulrycha, powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Przedmieść Miasta Kalisza.
- Rozpoczęto budowę nowej rzeźni. W tym czasie w Kaliszu bito
rocznie 42 335 zwierząt, w tym 19 210 cieląt.
- 9 grudnia odbyła się uroczystość 10-lecia upaństwowienia Gimnazjum im. A. Asnyka. Na akademię z
tej okazji przybyło kilkuset absolwentów szkoły.
- Ukazał się miesięcznik Czyn i Słowo, pismo
młodzieży kaliskich szkół średnich. Czasopismo wychodziło do 1939 r.
1934 - Kalisz liczy 67 470, posiada 45 km
brukowanych ulic, z miejskiego zakładu kąpielowego korzysta rocznie około 30 tys.
osób, roczna frekwencja w areszcie miejskim, mieszczącym się w rynku Dekerta, wynosił
blisko 4 tys. osób.
- Obszar miasta powiększył się przez przyłączenie części
gmin Żydów i Tyniec do 2 413 ha.
- Otwarto szkołę rzemieślniczą przy ul. Rzemieślniczej.
1935 - Ukończono budowę sieci
kanalizacyjnej obejmującej zasięgiem obszar śródmieścia.
- Kalisz posiada około 1 800 placówek handlowych, w tym 870
sklepów spożywczych, 329 odzieżowych, 55 metalowych, 24 papiernicze, 60 chemicznych, 23
ze sprzętem gospodarstwa domowego.
1936 - W marcu trwał jedyny w historii
zakładów gastronomicznych miasta 11-dniowy strajk okupacyjny.
- Ukazywało się 14 gazet i czasopism.
- Miasto doczekało się otwarcia nowego budynku teatralnego,
wznoszonego przez lata przy wydatnej pomocy społeczeństwa. Nowy Teatr Miejski stanął w
miejscu poprzedniego gmachu spalonego przez Prusaków w 1914 r. Kierownictwo sceny objął
Iwo Gall.
- W czerwcu ukazał się pierwszy numer pisma Towarzystwa Byłych
Wychowanków Szkół Kaliskich pod nazwą Gawędy Kaliskie. Pismo to wydawane w
Warszawie ukazywało się do lipca 1939 r.
1937 - Do użytku mieszkańców miasta
oddano kompleks budynków nowego szpitala im. Przemysława II.
- W kwietniu Rada Miejska wybrała ostatniego w okresie II
Rzeczypospolitej prezydenta miasta Kalisza. Został nim Ignacy Bujnicki.
- 30 lipca powołano komitet organizacyjny Robotniczego Klubu
Sportowego TUR. Klub ten, po przetrwaniu lat okupacji i połączeniu się w 1948 r. z K.S.
Gwardia, otrzymał ostatecznie w 1957 r. nazwę Calisia.
- 16 i 17 października trwały uroczystości poświęcone
jubileuszowi 25-lecia powstania pierwszych drużyn harcerskich w Kaliszu. Na program
złożyło się otwarcie wystawy harcerskiej, złożenie wieńca po wmurowaną w ścianę
gmachu Stowarzyszenia Rzemieślników Chrześcijańskich tablicą ku czci marszałka
Piłsudskiego, wręczenie sztandaru kaliskiemu hufcowi harcerskiemu oraz defilada
harcerzy.
- 17 października zorganizowano w Teatrze Miejskim akademię
jubileuszową poświęconą 700-leciu zakonu Franciszkanów w Polsce. Organizatorem
akademii był tutejszy klasztor tego zakonu. Na program uroczystości złożyły się
odczyty oraz występ kaliskich chórów.
- 3 listopada w ratuszu odbyło się zebranie organizacyjne
Miejskiego Komitetu Funduszu Obrony Narodowej (FON).
- 14 listopada jubileusz 80-lecia obchodziło Ewangelickie
Towarzystwo śpiewacze.
1938 - 19 lutego nastąpiło uroczyste
otwarcie nowego budynku szkolnego w dzielnicy Chmielnik. Szkoła otrzymała imię
Sławomira Czerwińskiego.
- 19 lutego Komitet Asnykowski, zorganizowany dla uczczenia
setnej rocznicy urodzin poety, podjął decyzję o budowie pomnika poświęconego pamięci
Adama Asnyka - gmachu, który miał pomieścić
instytucje kulturalne miasta - muzeum, bibliotekę miejską, stowarzyszenia kulturalne.
Pomysł wybudowania takiego ośrodka kultury zyskał większą ilość zwolenników niż
myśl ufundowania poecie tradycyjnego pomnika.
- 29 marca szkole powszechnej przy ul. Żwirki i Wigury w Kaliszu
nadane zostało imię Józefa Piłsudskiego.
- 1 kwietnia Kalisz wraz z powiatem kaliskim oraz powiatami
kolskim, konińskim i tureckim wyłączony został z obszaru województwa łódzkiego i
włączony w granice województwa poznańskiego.
- 30 kwietnia po wielu latach budowy oddano do użytku kompleks
budynków nowej rzeźni miejskiej.
- Dzień 15 maja w Polskim Radio poświęcony był Kaliszowi.
Nadano szereg audycji prezentujących miasto, między innymi odegrany został z wieży
ratusza hejnał Kalisza, przedstawione zostały zabytki ziemi kaliskiej oraz Wesele
kaliskie, koncertowała orkiestra Pluszowni.
- 10 i 11 września uroczystości setnej rocznicy urodzin Adama
Asnyka połączone zostały ze zjazdem wychowanków szkół kaliskich. Z tej okazji
odsłonięto tablicę pamiątkową w miejscu, gdzie niegdyś stał dom poety, wmurowano
kamień węgielny pod gmach Domu Kultury i Sztuki im. A. Asnyka oraz wręczono pierwszą
nagrodę literacką miasta Kalisza Stefanowi
Otwinowskiemu.
- 1 października z okazji przyłączenia Zaolzia do Polski
odbyła się manifestacja mieszkańców Kalisza.
- 29 października odbył się pokaz sprzętu wojskowego
zakupionego przez Miejski Komitet Funduszu Obrony Narodowej za środki darowane na FON
przez mieszkańców miasta.
- 1 listopada przez stację Kalisz przejeżdżał pociąg ze
zwłokami gen. Edmunda Taczanowskiego, przywódcy powstania styczniowego na ziemi
kaliskiej. Wśród zgromadzonych na dworcu władz obecny był sędziwy powstaniec z partii
gen. Taczanowskiego, por. Półrolniczak.
- 11 grudnia utworzono kaliski oddział Związku Żydów -
Uczestników Walk o Niepodległość Polski.
- W tym roku zanotowano 3 295 osób poszukujących pracy.
- Na terenie miasta zarejestrowanych było 117 organizacji
kulturalno-oświatowych.
- Długość ulic miasta wynosiła 108,5 km, jednakże połowa z
nich posiadała nawierzchnię gruntową.
- 3 listopada w ratuszu odbyło się zebranie organizacyjne
Miejskiego Komitetu Funduszu Obrony Narodowej (FON).
- 14 listopada jubileusz 80-lecia obchodziło Ewangelickie
Towarzystwo śpiewacze.
1939 - 8 lutego na posiedzeniu Rady
Miejskiej z udziałem posła ziemi kaliskiej premiera F. Sławoja-Składkowskiego,
postanowiono zabudować plac po cerkwi przy pl. Kilińskiego, a budowli o charakterze
publicznym nadać imię Józefa Piłsudskiego.
- W kwietniu władze przystąpiły do likwidacji stanicy
ukraińskiej przy ul. Obozowej. Stanica ta od końca wojny polsko-radzieckiej była
schronieniem żołnierzy byłej armii atamana Szymona Petlury oraz ich rodzin.
- 2 maja odbyła się uroczystość poświęcenia sztandaru
Szkoły Powszechnej im. A. Mickiewicza. Sztandar ufundowany przez komitet rodzicielski i
radę pedagogiczną wręczył inspektor szkolny J. Borzęcki w obecności prezydenta
miasta I. Bujnickiego.
- 31 maja oddano do użytku nowy budynek Koedukacyjnego Gimnazjum
Kupieckiego Zgromadzenia Kupców w Kaliszu oraz Liceum Handlowego przy ul. Legionów.
- 20 czerwca sztandar otrzymało Gimnazjum Mechaniczne im.
Stanisława Staszica.
- 20 czerwca wojewoda poznański podjął decyzję budowy pomnika
szkoły im. J. Piłsudskiego w Szczypiornie.
- Od 1918 do 1939 r. w Kaliszu oddano do użytku 6 800 mieszkań.
- Kalisz liczył 81 052 mieszkańców, w tej liczbie około 27
tys. Żydów.